Къаматæ. Цæлкости Гуйман.
Далæ Дигори рагон Къамати Цæлкости Гуйман ,
Æ дууæ сау къобор гали ку ниефтиндзуй
Фæццæуон далæ будурмæ мæ сувæллæнтæн
Хуар ласунмæ…
Уотæ райдауй зар. Фæндуймæ, цæмæй æригон фæсевæд зар фегьосгæй зононцæ, цæмæн искодтонцæ нæ фидтæлтæ хумæтæг хуæнхаг лæгбæл зар, кæци дууæ сæдæ анземæ хæстæг изæлуй адæни астæу.
Дигоргоми рагон дзамантæй нури доги уæнгæ адæн цардæнцæ гьæутæй. Сæ нимæдзæ 30-æй фулдæр адтæй. Кæми фулдæр, кæми ба цалдæргай хæдзари. Равгитæ куд амундтонцæ уомæ гæсгæ. Уонæй рагондæр гьæутæй еу æй Къаматæ. Ами бундор ниввартонцæ æртæ 'нсувæри- Цайрон, Къобал æма Къама. Цайронæн неке байзадæй, Къобалтæ будурмæ рафтудæнцæ бустæги рагон дзаман. Къама кæми æрæнцадæй е иссæй Къаматæ, адтæй дууæ хаййи-уæллаг æма дæллаг. Дууæ синхи æрбунат кодтонцæ къулдунтæбæл, Сау хонхи бунмæ. Лигьздæр зæнхи гæппæлти хæдзæрдтæ нæ аразтонцæ, хумтæн си пайда кодтонцæ. Игуæрдæнтæ, хумзæнхитæ адтæнцæ нæхъæртон. Уомæ гæсгæ хуарæрзад, картоф фæндон нæ фагæ кæнидæ. Минкъий рæвдзæдæр адтæнцæ фонсдаруни фæрæзнитæ. Уой фæрци бинонтæмæ уидæ фид, уорсаг, цихт, царв. Хатгай сæ уæлдæйттæ æивтонцæ тиллæг. хъумац æма æндæр гьæугæ дзаумæдтæбæл.
Е уæхæн уавæрти цардæнцæ рагон гьæу Къаматæ. Ами цардæнцæ уæхæн муггæктæ-Байхъултæ, Гадатæ, Гетъотæ, Диготæ, Магкитæ, Нигкотæ, Секъинатæ, Синатæ, Тауиттæ, Хохтæ, Цæлкостæ.
Къамати цæрæг адæни историй байзадæй берæ таурæхътæ æма кадæнгитæ, кæцитæн æвæдзи ес бундор. Кæдтæри дзамани дан берæгь давта сувæллæнтæ гьæуæй. Къаматæ берæгь æрахæстонцæ, уодæгасæй æй бастъихтонцæ æмай уотемæй рауахтонцæ. Æ неунмæ дан Сау хонхæй æрхæ ратудта æма гьæуи хæдзæрдта рахаста. Мадта Секъинатæ сайтан куд æрахæстонцæ еци таурæхъдæр райгурдæй аци гьæуи. Малити Геуæргий «Дзандзирахъи» архайгутæ дæр æнцæ Къаматæй. Уордигон адтæй Нигкоти Саумæкъур – кæци тухгæнгути къуари раздзæуæги рамардта амæ сæ фæссурдта. Адтæй уобæл дæр зар. Мадта Бесати Тазей уацау «Налхъут æма Наурузи» архайгутæ дæр Къамати хæццæ баст æнцæ. Дигорæ 'ма Ири астæу, сауæнгæ Мæздæгмæ зундгод адтæй Хохти Малчик. Дзурддзæугæ, тоггинтæ федаунгæнæг, Цæгат Кавкази адæнти 'хсæн устур кадæ кæмæн адтæй. Иннæ уæхæн, Гетъоти Хадзеумар – зундгонд революционер. Сибири горæтти Сергей Лазой хæццæ тох кодтонцæ Советтон царди уаг аразунбæл. Хадзеумар дæр райгурдæй Къамати.
Мæ радзурди сæр ба æй Цæлкости Гуйман Гозой фурт.Цæлкостæ цардæнцæ куд иннетæ уотæ. Хуарзæй- нæхъæртонæй адтæнцæ куд иннетæ, уотæ. Фонси куст кодтонцæ, сæ хумзæнхитæмæ зилдæнцæ. Гуйман ма иннетæй уæлдай адтæй æйдт цауæйнон. Асæй кæд устур лæг нæ адтæй уæддæр, куд фæззæхунцæ, къахæй федар, фезмæлунмæ рæуæг. Сау хонхи сæр Хусгинæй Сарди коми уæнгæ алли дор, къахнад æма фæззелæнтæ зудта æхе тургьи хузæн. Мадта æ хъриймагæй ба зæгьионцæ «цъеуи цæстæ» нæ евгьудта. Фæттæ ку исефтиндзидæ,уæд син сæ рæстдзæвиндзийнадæ æвзурста Къаматæй Тауитти бунмæ кусæбæл ци орс дор адтæй, уой æргьæвунмæ-уотæ имисионцæ хестæртæ. Зæгьионцæ цалдæр сæдæ дзæбодури æ къохи бафтудæй.
Раги дзамани дæр адтæй уæхæн фæткæ 'ма ести цауи фæдбæл исаразионцæ еристæ. Уидæ догь бæхтæбæл, дор æхсун, даргь бæхъæбæл исбурун, хъабагь æргьæвунбæл æма æндæр хузи лæгдзийнадæ æвзарæнтæ. Мæхчески рæбун адтæй будур, кæций худтонцæ « хъабагь æвæрæн». Уоми ерис кæнионцæ нисан(хъабагь) æргьæвунбæл топпæй. Хестæр адæн куд имисгæ æрцудæнцæ, уотæ уæхæн еристæ ку уидæ, уæд ниввæрионцæ уæхæн уагæвæрд-æртæ æхсти барæ уодзæй алкедæр, кезугай, хæлттæ исгæлдзионцæ 'ма, уотемæй. Æрмæст Гуйманæн барæ нæ лæвардтонцæ. Уидæ отæ 'ма æхсионцæ цалдæр фæлтæремæй æма неке 'ргьавта нисан. Уæд адæн æмбурдæй дзорун райдайионцæ: «Гуйман фехсæд, Гуймани рауагьтæ!». Гуйман алли хатт дæр хъабагь еунæг æхстæй фергьæвидæ. Еуæхæн лæг адтæй Цæлкости Гуйман, æ дзамани зар кæбæл искодтонцæ. Зари агкаг лæгдзийнадæ ба бавдистæ æндæр гьуддаги.
Алли анз æмхузæн нæ рауауй тиллæги æрзад.Æркодта уæхæн уавæр æма будурмæ æнæ рацæуæн нæ'дтæй тиллæгбæл фæхуæст унмæ. Гуйман æхе рæвдзæ кодта балци цæунмæ. Еу бон кæсуй æма гьæуи нихæси сæрмæ хъуæцæ мегьау бадуй. Ци уа е, деси бацудæй Гуйман. Ниццудæй нихæсмæ æма уинуй- гьæуи кари адæн сæ лолитæ се'цæгæй думунцæ æма катай кæнунцæ.« Цæбæл æй уæ тухст» - фæрсуй сæ Гуйман. Дзуапп ин равадтонцæ хестæртæ: «Зин уавæри бафтудан. Коми думæгæй рацæуæн нæ'ес. Абæргутæ размæлуни барæ ку нæ уадзунцæ æма нæ сувæллæнтæ судæй мæлдзæнцæ. Ду ба, Гуйман, дæхе фæндаггон арæзт ку искодтай цæунмæ æма уобæл дæр нæ сагьæс æй». Гуйман син загьта: «Мæ гъуддаг æрдæгбæл некæд ниуагьтон мæ уоди тасæй. Свæллæнтæ ба судæй мæлун нæ бауадзæнæн».
Ранæхстæр æй æ дууæ гали уæрдуни баефтиндзгæй хонхæй будурмæ. Æ хъриймаг æд хъатара ба уæрдуни сæмæни буни бафедар кодта. Комæй ку рахизтæй уæд æхецæн унаффæ кæнуй: «Кæбæлти цæуон. Падзахи надбæл æма дæргьвæтин уодзæнæй. Сурхи бæрзондбæл мæ над ракæнон æма еци æнамонд абæргутæ уоми ку «цауæн» кæнонцæ, уомæй дæр тæссаг ку æй». Рараст æй цубур надбæл. Æхсæвеуат æркодта фиййæуттæмæ. Сæумæ фестадæй, æхе рæвдзæ кæнуй æма æ фусунтæмæ дзоруй: «Цидæр æнахур фун фæуидтон æма уинæй радзорон». Фиййæутти хестæр ин уотæ: «Æнæ ахустæй фун ку дзорай уæд цæуагæй». Сехуари фæсте Гуйман дзоруй: «Дессаг. Хонхи дор зелæг нæбал адтæй.уæдта цалдæр устур дори рахаудтæй. Цума ци уа, е?». Загьта ин хестæр: «Дæ балций дæ хъоргæнæг уодзæй, фал кæронмæ фæфæндараст уодзæнæ». Гуйман хуцаумæ искувта, уасгергибæл æхе бафæдзахста æма Чегерай бæрзонди бунти рарастæй.
Гьæди дзæвгарæ рауадæй æма æ цæстæ бæхгинтæбæл æрхуæстæй. Уайтæкки 12 -емæй æ сæргьи æрбалæудтæнцæ. Дзорунцæ имæ: «Дæ фæндараст хуæнхаг, кумæ цæуис». Гуйман син дзуапп равартта: «Лæгьуз анз адтæй, æнæ тиллæг ан. Сувæллæнттæ стонг æвзарунцæ æма хуар ласунмæ цæун». Абæргути раздзæуæг имæ дзоруй: «Фæцæй дæ балци. Суæгьдæ кæнæ галтæ». Гуйман сæмæ уотæ бакодта: «Мæгур хæдзарæ ан, мæ рохсаггаг 'рвади сувæллæнттæ дæр мæнмæ æнгьæлдзау 'нцæ, мулкæн мæмæ аци галтæ ес, рамæуахтæ».Райхалæ галтæ, зæгьгæ, адтæй сæ дзурд, ходæзмолгæ. Сæ еу бабæй дзоруй: «Цæбæл тухсис хуæнхаг. Аци галтæ ци гьоцитæ низзадæнцæ уони уæситæй нæуæг галтæ искæндзæнæ. Исуæгьдæ кæнæ галтæ». Гуймани дзуапп адтæй уотæ: «Мæхе къохæй ба сæ не суæгьдæ кæндзæнæн». Абæргути кæстæртæй еу æргæпп кодта бæхæй æма хъамайæй тæвингбостæ фæллух кодта. Тухгæнгутæ галтæ сæ разæй фæкодтонцæ сæ хестæр ба кæстæрмæ дзоруй: «Балæуай æ рази цума ци кæндзæй». Гуйман æнкъардæй лаудтæй, уæдта æфсой рафтудта, æ рагьий ракодта æма рацæуй. И лæхъуæн имæ кæсуй æмай фæрсуй: «Æфсойæй ба ма ци кæнис?». « Æфсой мин корæгкаг æй, æмай æ хецау ку агорæ, уæд ин ци зæгьдзæнæн»-уотæ бакодта Гуйман. Лæхъуæн дестæ гæнгæ бæхбæл æхе багæлста ма фæннæхстæрæй. Сæ къурæн ба уотæ: «Цидар æнахур лæг æй, цума ин цидæр нæфагæ кæнуй. Æфсой æ рагьи искодта, корæгкаг æй зæгьгæ, æмай фæхæссуй». Абæргутæ бахудтæнцæ лæги миуæбæл æма сæ над идардтæр радардтонцæ.
Гуйман сæ ку æруидта, раеуварсæнцæ , уæд æфсой æргæлста, уæрдуни сæмæни бунæй æ хъриймæг фелваста ма искувта: «Мадта кæд уотæй, уæд æз мæ фидæн фуртæннæ райгурддтæн, сумахæй ма еске æ хæдзарæбæл сæрæгасæй ку исæмбæла». Гьæдæ Гуйман хуарз зудта 'ма фудгæнгути раз байахæста. Еу кæлдæ бæласи рæбун æрбунат кодта' ма сæмæ æнгьæлмæ кæсуй. Абæректæ ку æрбахъæртæнцæ уæд син Гуйман сæ раздзæуæги фехста. Æрвнæрæгау ниазулдæй топпи гæрах. Бæхгин зæнхæмæ фесхъиудтæй. Къуар ци'рцудæй уой нæ ралæдæрдтæнцæ, фегуппæг æнцæ. Цалдæнгæ сæхемæ цудæнцæ, уæдмæ ма цалдæр зæнхи барæ бацæнцæ. Гуйман уотæ æхста ма еу кенæ дууæ бæхтæй рахауиуонцæ. Уæдмæ сæ еу гьæр кæнуй: «Кадæ? Циуавæр дæ. Зæнхон дæ æви уæларвон фидбилиз, еске ма ни уæдтæр хабар хæссæг ниуадзæ!». Гуман сæмæ дзорæй: « Æз дæн, мæгур хуæнхаг, галти хецау. Цæбæл тухсетæ. Сумах ци мадтæлтæ низзадæй етæ ма ниердзæнцæ уæхæн лæхъуæнтæ». Сæ кæстæри син ниуагьта Гуйман, æ галтæ ракодта, уæрдун бафтудта æма æ над идардтæр кодта.
Æрбаласта Гуйман тиллæг. Гьæубæстæ æ размæ рацудæнцæ, хъæбæр ибæл циæйнæ кодтонцæ. Гуйман ба син загьта : «Абæректæ коми думæги нæбал ес . Цотæ æма ласетæ æдасæй ке ци гьæуй, уой».
Къаматæ, Дигоргом Цæлкости Гуйманбæл искодтонцæ зар. Аци хабар æрцудæй 19-аг æноси. Зар ба нурдæр цæруй æма уой фæрци Цæлкости Гуймани ном иронх нæй.
Цопанти В.Б.- фæллфæллойни ветеран.
