Кокити Геуæрги
Æносон хаулли
«Æносон хаулли»-й таурæхъ фиццагидæр фæззиндтæй уруссагау «Пантеон» журнали 3-аг томи, 6-аг киунуги, 1850 анзи.
Таурæхъ абхазаг æвзагæй раййивта уруссаг æвзагмæ зæронд финсæг Савинов, æз ба ’й раййивтон уруссаг æвзагæй дигорон æвзагмæ.
Аци таурæхъ, Савинов куд зæгъуй, уомæ гæсгæ хæтуй кæсгон, цæцæйнаг, мæхъæлон, абхазаг æма ирон адæмти æвзæгтæбæл. Фал абони уæнгæ геппиуагъд ка ’рцудæй фидтæлти таурæхътæй ирон, кæсгон, мæхъæлон, абхазаг æма цæцæйнаг æвзæгтæбæл, уони ’хсæн аци таурæхъ некæми æй. Ирон адæми астæу дæр таурæхъ некебал гъуди кæнуй: адæмæй байронх æй.
Аци таурæхъæн, мæнмæ гæсгæ, ирон адæми литератури ес устур ахедундзийнадæ, уомæ гæсгæ, æма еугур дуйней адæмти литератури Агасфер, кена ба «Вечный жид», зæгъгæ, ке хонунцæ, уой нин ке æвдесуй Бурхани хузи, уой туххæй.
Агасфер, хъæбæр рагон хабарæй куд байзадæй, уомæ гæсгæ Хуцауи нихмæ устур тæрегъæд ракодта æма ’й уомæ гæсгæ ба Хуцау ралгъиста «надзæла-намæла æносмæ фæккæнæ», зæгъгæ.
Бурхан дæр, рагон æгъдæутти нихмæ бакодта æртæ устур тæрегъæди: рауæйæ кодта æ цард хуæри, фусун нæ загъта иуазæгæн, силгоймаги рамардта.
Бурхан, таурæхъмæ гæсгæ, мæлгæ æцæгæй ракодта, фал æ уод æносмæ Агасфери хузæн, уæлæбæл гъезæмарæ кæнгæ байзадæй.
Агасфери хузæ дуйней литературæмæ бацудæй арф. Немуцаг литературæмæ ’й бахастонцæ Гете, Шамиссо æма Ленау; Франций литературæмæ – Шелли, уруссаг литературæмæ ба – Жуковский.
Агасфер ирон адæми таурæхъти дæр разиндтæй Бурхани хузи æма мæмæ е кæсуй хъæбæр устур гъуддаг.
1
Ирæфи дони рахес билæбæл, Æхсæргунæй еу къуар версти ку ’суайай, уæд уоми нури уæнгæ дæр ма дигорон лæг байамонуй арф цъай – Байдæг, зæгъгæ, æ ном. Еци цъай æндæр номæй дæр ма фæххонунцæ – «æртæ тæрегъæдей дæлмагуртæ», зæгъгæ. Фиццаги-фиццагидæр, нæ хуæнхбæстæмæ киристон дин хъæртун ку байдæдта, уæд раст еци цъаййи бунати æ мæгур къæси цардæй мæгур дигорон лæг Бурхан, зæгъгæ, æ ном. Бурхани цæрæнти фалдзос æндæр цæрæг нæбал адтæй дигорæй: Дигорæ ма уæд еугурæй дæр медхонх цардæнцæ. Бурхани еунæг мæгурæй æ гъевтæ хуардта: кæд, цит, еске батонау кæнидæ, кенæ ба цауæни ести æ арми бафтудайдæ, уæд хуæрдгун кенæ ба æстонг.
Фал кæд Бурхан мæгурæй æ гъевтæ хуардта, адæмæй ба цардæй идæрддзæф, уæддæр æ мæгур къæс æхсæвæй-бонæй иуазгутæй адтæй идзаг: Ирæ, Дигорæ æма Кæсæги фæсевæдæн сæ тæккæ хуæздæртæ саулох бæхтæбæл идард балций ранæхстæр уиуонцæ Бурхани мæгур къæсмæ: уони ’хсæн ба лæг нæ фæууидтайдæ гебенагин, кенæ ба уорсалистæ халасдзагъд лæг… Лæг бангъæл адтайдæ, æма еци заманай фæсевæд æмбурд кæнунцæ Бурханмæ, уой туххæй æма, куд хæтæг лæг, уотæ ин алли гъæуи дæр, алли адæми астæу дæр зонгитæ æма æрдхуæрдтæ ес, зæгъгæ…
Фæсевæдæй Бурхани лимæндзийнадæ неке агурдта, уæдта гъæугæ дæр, æвæдзи, уотæ хъæбæр неке кодта: мудибиндзитæ рагуалдзæги деденæгбæл бæлттæй куд æмбурд кæнонцæ, уотæ фæсевæд дæр æмбурд кодтонцæ Бурханбæл æ хуæрæмæ гæсгæ – Доссанæ, зæгъгæ, æ ном.
Доссанæ, æдæуагæ, уæхæн рæсугъд кизгæ адтæй, æма æ еунæг æнгастбæл дагестайнаг æ «сугъзæрийнæ рехæ ниддасун кодтайдæ, æ гæмæх даст сæрбæл ба даргъ къæбæлдзуг сæригъун рауагътайдæ». Доссани рæсугъдæн кизгæ хъæбæр зин иссерæн адтæй Кæсæги дæр, Ири дæр æма Дигори дæр; æ сау дууæ цæсти, балий дууæ нæмугей хузæн æрттитæ цагъдтонцæ: æ нарæг астæу сугъзæрийнæ камарий буни æвзонг гæдибæласи хузæн, тасæ-уасæ кодта, е ’взестæ, зæлланг хъур ба кусти сæргъи Бурхани мæгур къæсæй кæмтти идæрдтæмæ игъустæй æма, цит, сахълæуд никкæнун кæнидæ тæссаг надбæл æнафони бæлццони… Æ кафти рæуæг, æ игъæлдзæгдзийнадæ, æ лæгигъæдæ – Доссани æмгæртти мардтонцæ соцъайæй, фæсевæд ба саулох бæхтæбæл идард балций ранæхстæр уиуонцæ, кæд æ цæстингаси фæууианæ, зæгъгæ, æнгъæлкæсгæй, алкедæр. Æртæ фарасткъохон бæхбæттæни Бурхани къæси размæ æхсæвæй-бонæй лæг ревæдæй некæд фæууидтайдæ.
2
Еухатт кæми адтæй, уоми уалдзигон изæри Бурхани хæдзарæй еугай-дугайæй иуазгутæ хæлеу кæнун райдæдтонцæ. Иуазгутæн сæ фæстагдæр байзадæй кондгин æма уиндгун кæсгон æлдар Хасан-Бек, зæгъгæ, æ ном. Бурхан æма Хасан-Бек кæрæдзебæл уотæ цийнæ æма табедзæ кодтонцæ, æма лæг бангъæл адтайдæ, цума дигорон æма кæсгон æлдар æнсувæртæ разагътонцæ, уотæ, фал дууæ лæгей æхсæн æнсувæр æма хæлардзийнади гъуддагæй мор дæр неци адтæй: еци изæр Бурхан Хасан-Бекæй райста устур гæртан æ хуæри туххæй сосæггай.
Уомæ гæсгæ ба дууæ лæги дæр адтæнцæ амондгун æма кæрæдзебæл цийнæ кодтонцæ. Хасан-Бек сау нимæт æ рагъи рафтудта, æ кард, æ топп райста æма Бурхани хæццæ рацудæй тургъæмæ. Кæсгон æлдар заманай саулох бæхбæл æхе фенгон кодта æма Доссани къæразги комкоммæ гъазун райдæдта. Æрæги-дурæги ба хуæрзизæр загъта Бурханæн æма талингæ коми фæййаууон æй хъæрццигъай хузæн. Бурхан дæр ма еу сахат ралæудтæй, уæдта идæрддзæф къæдзæхи бунмæ æхе райста, æ гæртани æхцатæ сурх къимбуси къуар æлхийи никкодта æма ранæхстæр æй хæдзарæ ’рдæмæ. Минкъий ма ’й куд гъудæй къæсæрмæ, уотæ ба игъосуй, цума ’й кадæр æ номæй исхудта, уотæ. Бурхан фæллæудтæй, нийгъуста: æцæгдзийнадæй имæ Ирæф æрдигæй кадæр дзурдта æ номæй. Æ бузуртæ еу халæбæл телгæй, Бурхан æхе, гъæуанзи хузæн, рауагъта гъæр æрдæмæ.
– Сафар!.. Мæ дæлуймон, Сафар, ду дæ, ду, мæнгард? Хуцау ди ма ’сбоз уæд, мæ уод мин ку рауайун кодтай!..
Дони билæбæл лæудтæй турккаг биццеу, Сафар, зæгъгæ, æ ном. Сафари уæле рæуæг сосæг сæудегери турккаг хъæппæлтæ. Æ гъæлæс æ фæсхъостæмæ нийтигъта, уотемæй дууæ рæнгъи сатæг-уорс æставд дæндæгутæ байгон кодта Бурханмæ.
– Стъамбойлаг мæнгард, ци хуарз хабар мин æрхастай? – дзоруй Сафармæ Бурхан. – Ци ‘рдигæй? Æвæдзи бабæй дæ мæнгард зæронд фиди хæццæ нæ хуæнхти топпихуасæ æма сугъзæрийнæ æййеветæ нæ хуæнхаг рæсугъд силгоймæгтæбæл?
– Нæ рæдуйис, Бурхан, раст зæгъис, – дзоруй Сафар. – Раст дин ку зæгъон, уæд нæ аци уалдзæг лæвари не ’хснадта уалдзигон сахуарун уæ кæмтти: æхсæз хатти æхсæзгай цæди рарвистон хъумацæй Пицъундæмæ Бзибий билтæбæл. Уæдта Кæсæгæй дæр еу-цуппар цæди Гурдзибæл Потимæ… Нæ зонун æцæг, цæмæй нин балхæндзæнæ нæ зæрдæ Бурхан, уой, уæдта нин ци балæвар кæндзæнæй Дигорæ, уой…
– Ба ди æруагæс уæд, Сафар-Бек, аци балций, гъæуама, уæ арми нæ бафтуйдзæнæй еу бойауæй хурст сили нихбун дæр. Дигори уæ аци балций хайир не ’ссердзинайтæ.
– Цæмæн уотæ зæгъис, Бурхан? Ци фæцæнцæ уæ силгоймаг – рæсугъдтæ?
– Пирсийæй идарддæр ци фæууниау æнцæ нæ рæсугъдтæ? А фæззæги дзурд равардтан Дербенти сæудегертæн…
– Хуцау си ма ’сарази уæд… Фал, Бурхан, уотæ æнгъæл дæн, æма кæд нæ балцийæй неци рауайдзæнæй, уæддæр цума мæ фидæмæ ба дæхе бавдесуниау дæ, уотæ… Уæртæ Ирæфи æндаг билæбæл дæу хезуй…
Сафар топпи фатау Ирæфи билæй ниггæпп кодта бæлæгъмæ, æхуæдæг ба æ фæсте ивазуй Бурхани æ думæггагæй. Бурхан бæлæгъи хурфæ ку иссирдта, уæд Сафар æхе фæффест кодта æма æстаунмæ февналдта. Дæс минутти рацудайдæ, уæдта Бурхан Абдули фарсмæ заманай турккаг горцъебæл æхе рауагъта устур тæрсæ бæласи буни, æма хъазар стъамбойлаг тамаку даргъ лолæй думдта
3
– Хуцау-зæнхæй дин ард хуæрун, Бурхан, мæ устур хæлар, кæд а дуйнебæл дæуæй гъæладæр æма æнæзунддæр еске ес, уæд. Кæд мæнæ мæ цæппæрмæ ести зунд ес, уæд дæу сæри дæр ести ес. Авд дини æма дин æвдæймаг арвæй ард хуæрун, кæд устур æнæзунд нæ дæ, уæд; амонд æхуæдæг дæ фæсте хæтуй, сугъзæрийнæ гъолтæ сæхуæдтæ дæ дзиппитæмæ хаунцæ, ду ба си дæхе, лæг æхе фатæй куд тегъа, уотæ дæхе рафæлевæ-бафæлевæ кæнис. Мадта ма гъæлабæл сиутæ фæууй? Уæ, æнæзунд, дæхемæ листæг æркæсай, дæхемæ. Дæ гебенай дивилтæмæ цæмæннæ æркæсис? Дæ базуртæ еу халæбæл ку телис, æма дæ бон цæмæннæ зонис, дæ мæгурдзийнадæ цæмæннæ гъуди кæнис?
– Е уотæ ’й, Абдул, фал ракæсай…
– Гъай-гъайдæр, уотæ ’й… Кæсун дæмæ, рагæй дæмæ кæсун, æма устур æнæзунд ке дæ, е ми æнæмæнгæй баруагæс æй. Дæуæй хевастдæр, Бурхан, хуæнхаг хæрæг дæр нæма фæууидтон. Хъуран, китаббæй дин ард хуæрун, кæд дæу бунати æз фæстæмæ дæр ку фæккастайнæ, уæд. Ракæсæй, Хуцауи хатирæй, аци сугъзæрийнæ гъолтæмæ, куд тæмæнтæ калунцæ, хорау куд æрттевунцæ… Нæ, дан мæ гъæуй аци мулк.
Æррабæл ма сиутæ фæууй? Мæгурæй исæфгæ кæнуй, æхемæ ба ин бакæсай!..
Абдул æхе ракъолæ кодта æма калакаг дувазон хурдзинтидзаг сугъзæрийнæ гъолтæ, тæмæнтæгæнгæ æруæгъдæ кодта æ размæ стъамбойлаг фæлмæн горцъебæл. Мæйдар æхсæвæ стъалутæ арвбæл куд гъазонцæ, уотæ сугъзæрийнæ гъолтæ Абдули æнгулдзити ’хсæн цæхæртæ калгæ, рафеллауæ-бафеллауæ кодтонцæ. Бустæгидæр ба сæ зæронд налат турккаг Бурхани цæстæмæ гæсгæ раууелæ-баууелæ барæй кодта. Судæймæлгæ лæг идзаг фингæмæ æ къæн-къунтæ куд хуæра, уотæ Бурхан дæр æ дууæ цæсти сугъзæрийнæ гъолти къупхæмæ ниццавта æма æ фур азарæй æ зир-зир цудæй, æ сор хед ракалдæй, уæдта æ цæститæ дони разилдта…
– Минкъий расагъæс кæнæ, Абдул, Хуцау кæмæн нæййес, хъурдохæнгæнгæ райдæдта Бурхан, фал æй зæронд Абдул дзорун не ’суагъта, æма ибæл æхе фæхъхъæбæрдæргæнгæй гъæри буни фæккодта:
– Гъе æнæзунд, мæн ци сагъæс кæнун кæнис: сагъæс ду бакæнæ, ду, æз ба ибæл басагъæс кодтон… – æхуæдæг ба, сугъзæрийнæ гъолтæй гъазгæ-гъазгæй, цума æнæбари ин æркалдæнцæ, уотæ æ хубедзæстидзаг Бурхани гебенай думæггагмæ æркалдта. Бурхани гебена уотæ зæронд æма къуæхтæ адтæй, æма си сугъзæрийнæ гъолтæ æ думæггагæй æркалдæнцæ.
– Силгоймаги рæсугъддзийнадæ цæмæн æй, ци æй, уобæл Бурхан минкъий расагъæс кæнæ, кæд бустæги æдули нæ дæ, уæд… Уотæ æнгъæлис, æма силгоймаги рæсугъддзийнадæ мæнæ аци сугъзæрийнæ гъолти рæсугъддзийнади хузæн æй? Дæ зæрди кæрони дæр ма æрæфтуйæд: сугъзæрийнæ гъолæ ку базæронд уа, æрттевгæ уотæ ку нæбал кæна, уæддæр æ нæуæги цæйбæрцæ адтæй, æ зæронди дæр уой аргъ кæнуй… силгоймаг ба?..
– Е-е-е, Бурхан, силгоймаг æма сугъзæрийни астæу берæ рауайуйнаг ес, – уой дæ зонун гъæуй, мæ хæлар! Силгоймаг сугъзæрийнæ гъолæ нæй! Силгоймагæн æ базæронд устур æнамонддзийнадæ æй: анз уæлдай ибæл ку рацæуа, уæд силгоймаг сæдæ сугъзæрийнæ гъоли асландæр кæнуй; силгоймаги «æвзестæбæл» ба æрхи дæр некебал ратдзæнæй…Уобæл берæ дзорун дæр нæ гъæуй, гъæуама ’й дæхуæдæг дæр хуарз зонай æнæ мæн дæр… Нур Бурхан, мæнæ дæу хуæрæ Доссанæ, – бахатир кæнæ, фал е дæр силгоймаг æй, æнхуæцей хузæн… Доссанæбæл, Бурхан, нуртæккæ, гъа, мæнæ калакаг дувазон хурдзинтæ сугъзæрийнæ гъолтæй тъунсгæ-нæмгæ; уонæми ба ес финддæс мини!..
Абдул æваст æ дууæ къохи фæффест кодта æма сæ сугъзæрийнæ цæхæри рацавта; сугъзæрийнæ гъолтæ зæлланггæнгæ æрбайвулдæнцæ Бурхани ’рдæмæ…
– Еу анз ма ибæл ку рацæуа Доссанæбæл, зæгъгæ, – загъта Абдул, уæдта дин Бурхан, дæ хуæрæбæл мæнæ анæн се ’рдæгæй фулдæр нæбал ратдзæнæн; дууæ анзи – сæ цуппæрæймаг хай; æртæ анзи – уæдта…
– Цæй, Бурхан, расагъæс кæнæ, æнæзунд æдули ма уо! Хуцау дин амонд æ дууæ къохемæй дæттуй æма си дæхе ма хатæ! Рæдуйис!..
– Мæ фидбилиз… мæ сайтани хай, зæронд лæг… Мæ хуæри, мæ еунæг цардхуæри куд рауæйæ кæнон, Хуцау кæмæн нæййес? Ци мин кæнун кæнис, Абдул, ци ми агорис? Æхуæдæг ба æ дууæ цæсти сугъзæрийнæ гъолти зобатмæ ниццавта, ехæн-резæ кæнгæй.
– Гъе æдули, æнæзунд, æз ди æгириддæр неци агорун мæхецæн. Кæд дæ галеу дæ рахесæй æвзарунгъон дæ æма кæд адæми гъæр лæдæрис, уæд ди æз мæхецæн неци агорун, фал дин дæхе æма дæ хуæри сагъæс кæнун. Æз уой зæгъæг дæн, æма дæмæ амонд æхуæдæг æрцудæй æхе къахæй, æма ’й дæхецæй дæр, дæ хуæрæ Доссанæй дæр дæ къахи фиййæй ма къуæрæ. Æнæзунд, бунбауйнаг, уой куд нæ лæдæрис дæ цубур зундæй, æма Доссани устур æнамонд ке кæнис, уой! Доссанæ Турки паддзахи уоститæн уодзæнæй сæ тæккæ хестæр, сугъзæрийнæ æма æвзести бунæй ба зингæ дæр ку нæ кæндзæнæй… паддзах ба ’й хори фæрдугау, æ хъури ку дардзæнæй, æ комидзаг ба уой хæццæ дууех ку кæндзæнæй, биндзæ бабадун дæр ибæл ку некæд бауадздзæнæй…
Кенæ дæхе сагъæс, Бурхан, куд нæ ракæнис: мæнæ аци мулки хæццæ ка уисæ Дигорæ æма Ири ’хсæн, уой зонис? Дæ хабар, дæ кадæ ракой уидæ Ирæ æма Дигорæбæл нæ, фал сауæнгæ Кæсæг, Ассити уæнгитæ. Бурхани топпи хæтæл хорæй æрттевагæдæр æма рæсугъддæр уидæ, æ хорæсайнаг хъæма ба æндон халæ лух кæнидæ, æфсæйнаг ба наси карст. Тохъосаутæ ба уонтæ бæрзонд æма сæргубурæй дæуæн дæтдзæнæнцæ уæд æгъдау, кенкегъазæ ба дин, цит, дæ размæ ку раласдзæнæй заманай саулох бæх, стъамбойлаг горцъейæй æмбæрзтæй… Кæсгон æлдæрттæ дин, Бурхан, уæд дæ æгъдинцойнæбæл бæргæ хуæциуонцæ… Кенæ ба дæ фусти дзогтæн нимæдзæ дæр нæ уидæ, дæ бæхæргъæуттæн ба бакæнæнтæ дæр нæбал уидæ… Еу иннемæй рæсугъддæр кизгуттæй дæ галауантæ, Бурхан, тъунсгæ-нæмгæ ку уиуонцæ… Дæ берæ хъиамæттæ æма мæгур бæнттæ фуд фунау ку феронх уиуонцæ, Бурхан!..
Хелаги сæрбæл цæнхæ ку ниррæгæнай æма е куд хъурдохæн кæна, уотæ Бурхан гъезæмарæ кодта сугъзæрийнæ гъолти сæргъи, æхуæдæг ба си æ дууæ цæсти нæбал æздахта… Зæронд турккаги дæлуймон дзубандитæ Бурханæн æ тæккæ зæрди сæрмæ хъæрдтæнцæ. Бурхан гъезæмарæй мардæй: еуемæй æ фæндæ адтæй хурдзини дзаг сугъзæрийнæ гъолтæ райсун, иннемæй ба æ еунæг цардхуæри Доссани куд рауæйæ кодтайдæ турккаг цагъарæн…
Бурхан æнсувæрдзийнадæн сугъзæрийнæй аргъ искодта…
Судæймард геруз куй къес-къосгæнгæ æхе æстæги морæбæл куд ниццæва, уотæ Бурхан дæр æ фурмондагæй исгъæрзтæй, æхе ниццавта сугъзæрийнæ гъолтæбæл…
– Дæу фæууæд Доссанæ, Абдул… – æхе меднимæр ма исдзорун бафæразта Бурхан, æхуæдæг ба сугъзæрийнæ гъолтæ æ хубедзæстæй кæми æ дзиппитæмæ, кæми æ думæггагмæ рафæлсодзæ-бафæлсодзæ кодта. Фал Бурхани гебена уотæ зæронд дивилдун адтæй, æма сугъзæрийнæ гъолтæ кæсалги æлвæст фæккæниуонцæ думæггагæй дæр æма дзиппитæй дæр.
– Гъе зундгин гъуддаг æй, уæдта раст гъуддаг Бурхан, ду ба дæхе ниббуцæу кодтай æма дæмæ дæхе зундæй хуæздæр дуйнебæл неке зунд кæсуй, – загъта зæронд Абдул, ходæзмолæ кæнгæй. – Дувазон калакаг хурдзинтæ сугъзæрийнæ гъолтæй идзагæй нур дæуæн хæлар, дæ хуæри рæсугъд Доссанæ ба мæнæн хæлар… Уой зонæ, æма дин аци гъуддаг дæ цæстæмæ дæр неке бадардзæнæй, гъома, Бурхан æ хуæри рауæйæ кодта, зæгъгæ. Уæйæ гъуддагæй æз æма дæу астæу мор дæр неци ес, фал бакодтан æййевгæ: ду райстай сугъзæрийнæ гъолтæ, æз ба райстон силгоймаги рæсугъддзийнадæ, – æма етæ ба æнцæ кæрæдзей аргъ. Уæйи гъуддагæй ба, мæ хæлар, нæ астæу мор дæр неци ес. Нур ба, ме ’нсувæр, фæндараст фæууо, ахсæви ба раст æмбесæхсæвæ куддæр исуа, уотæ Доссани рæсугъди ести амалæй раст аци рауæн исæмбæлун кæнæ. Ами дæ хездзæнæнцæ дууæ, кенæ æртæ лæги мæ адæмæй æма уонæй райсдзæнæ дувазон хурдзинтæ æхцайæй идзагæй… Æз ба зæронд куд уа, уотæ бал мæ над цубур кæндзæнæн… Сафар, ци дунд-далагъан фæдтæ, хъæстинези хуæлæдздзаг, – ма рауадзæ, мæнæ нæ хъазар иуазæги донуордæг фæккæнæ… Нæ гъуддаг Хуцауæн æхцæуæн фæууæд… Фæндагираст, Бурхан!..
4
Бурхан æ мæгур къæсмæ ку иссудæй, уæд æ хуæрæмæ æхе нæ бавдиста: ци цæсгонæй æхе бавдистайдæ æ нивондмæ; æ цæсгон Доссани размæ æхснад адтæй. Гъузгæ-гъузгæ æ хæдзари алфамбулай разелæ-базелæ кодта, цалинмæ Доссани къæразгæй цирагъи рохс калдæй, уæдмæ. Доссанæ, æвæдзи, е ’нсувæрмæ æнгъæлкæсгæй бадтæй æ кусти сæргъи.
Хуцау уæхæн мæйдар æхсæвæ искæнун кодта, æма лæг æ развæндаг дууæ ампъезмæ дæр нæ фæууидтайдæ.
Лæгъузгæнгутæ, давгутæ, балций ранæхстæр уогæй, уæхæн æхсæвæбæл баковунцæ Хуцаумæ. Хуæнхаг æхсæвæ уотæ сабур адтæй зилдæгæй, æма цума дуйне æваст цæмæдæр ниййарæнсæн æй, уотæ; æнахъæл Ирæфæн цума е ’носон æмбохун фæссабурдæр æй, уотæ кастæй лæгмæ… Бурхан нийгъуста æ алфамбулаймæ, фал æхе зæрди гупп-гуппæй æндæр æма æхе хæстуолæфтæй æндæр неци фегъуста. Æ зæрдæ уотæ исунгæг æй, æма ’й рафæндæ адтæй Абдули фæссайун, фал æ цæститæбæл сугъзæрийнæ гъолти фазонхурдзинтæ ку рагъазтонцæ, уæдта æваст æ дæндæгутæ фендагъдæнцæ… «Мæнæ куд байтамал дæн, мæнæ», – æхе меднимæр загъта Бурхан. – Лæг марунмæ, миййаг, ку нæ цæун, мæ хуæри уæйæ ку нæ кæнун, æййевгæ ’й ку кæнун…» – гъезæмарæй мардæй Бурхан…
Кæркитæ фиццаг уаст ку никкодтонцæ, уæд Бурхан æхе фæббæгъатæр кодта æма нур хæдзарæмæ фæммедæг уон, зæгъгæ, уотæ ба Доссанæ æ кусти сæргъи зæрдхъурмæ зар никкодта… Уотæ хъæбæр фæттарстæй Бурхан, æма фæстæмæ еу къуар ампъези ракæнгæй, уæлгоммæ дæргъæй-дæргъæмæ рахаудтæй. Доссанæ ба зардта…
Æнгъæлдæн æма, еци æхсæвæй мæтъæлдæр зæрдæй некæд зардта Доссанæ. Еци мæйдар сабур æхсæви Доссани зар уотæ рæсугъд адтæй, æма сау гъæди цъеутæ æригъал уогæй, фæрсаг кæнун райдæдтонцæ алли æвзагæй, аллирдигæй…
Бурхан ку æрæскъидтæй, уæд Доссани къæразги рохс нæбал калдæй. Сабургай дуари къæбæл раласта æма талинги урзацауæнæй æ хуссæн байагурдта зæнхи буйнагбæл, фал æ хъæппæлтæ ба нæ раласта…
Зæронд, цъумур буйнаги гæппæлбæл равдулæ-бавдулæ кодта Бурхан, æ цæсгон æма æ зæрди хæццæ тохгæнгæй. Кæркитæ дуккаг уаст никкодтонцæ, Бурхан ба ма уæддæр гъезæмарæ кодта æ листæни. «Нур афонæ ’й», – æхе меднимæр загъта Бурхан. – Кенæ нур, кенæ ба некæд. Доссанæ ниффунæй æй… Æхсæвæ мæ цæсгонæй дæр æма Доссани сау цæститæй дæр талингæдæр æй»…
Сабургай исистадæй æма ехæнрезæ кæнгæй, расуг лæги хузæн, ракеуæ-бакеуæгæнгæ, æ хуæри сæргъæмæ бацудæй… Доссанæ, изæди цъеуи хузæн, фæлмæн урундухъи хустæй, æ дууæ æставд дзиккой ба æ фæйнæ фарсемæ хуссæни дæргъæй-дæргъæмæ лæудтæнцæ; æ еу къох æ сæри буни, иннæ ба, пили æстæгæй дæр уорсдæр, æхе гъæди æргæллеу æй урундухъæй. Бурхан листæг нийгъуста æма, Доссани инæфунæй æндæр неци фегъосгæй, æ урз радардта талинги. Æ бугъзур къох ниййахæста Доссани хъæдави хузæн фæлмæн къох…
– Доссанæ! – зæгъгæ, дзоруй сосæггай Хуцауи æлгъист Бурхан, æхуæдæг ба ин нибба кодта. Доссанæ!..
Мæгур кизгæ фатау фесхъиудтæй æма æ хъæдавæ уорс фæлмæн къох æхемæ баскъафта, фал ин е ’ннæ къох бабæй æлгъист Бурхан райахæста…
– Бурхан, мæ арт мæбæл бауазал æй, ду дæ е, ду?– дзоруй и кизгæ.
– Усс, Доссанæ, мæ зæрди æнцойнæ, мæ зæрди стъалу, – зæгъгæ, дзоруй дигорон сосæггай, æ хъурихатт раййевгæй. Фесавдан, куддæр де ’нсувæр, Бурхан, æригъал уа, уотæ…
Мæгур кизгæ уотæ фæттарстæй, æма æ фур азарæй æхе мисти бæдоли хузæн урундухъи къуми балхъивта.
– Доссанæ, мæ бони рохс, ма тæрсæ мæнæй, æз дæн… Хасан-Бек дæн. О, Доссанæ, бахатир мин кæнæ, мæ зæрди рохс, Дигоргоми рæсугъд стъалу. Ходуйнаг не ’рхæсдзæнæн æз дæу хæдзарæмæ, мæ уодигага, мæ рæсугъд Доссанæ…
– Ци дæ гъæуй, цæмæн æрбацудтæ, Хасан? – зæгъгæ ’й, фæрсуй æ уогъурсуз æнсувæри Доссанæ, æхуæдæг ба æ къохтæ ратудта æлгъисти къохтæй.
– Усс, мæ зæрдигага, гъæр ма кæнæ… Минкъий мæмæ байгъосæ…
Де ’нсувæр, Бурхан, не ’сарази æй. Игъосгæ дæр мæмæ нæ кæнуй… Идардмæ кæсгæ дæр нæ кæнуй… Хъæбæр берæ ин фæллигъстæ кодтон, фал ин амалæй амал не ’ссирдтон. «Мæ хуæрæ уæйæ ’й», – зæгъгæ мин разагъта æрæги-дурæги ба…
– Уæйæ? Æз уæйæ дæн зæгъис? – зæгъгæ, исцъæхахст кодта мæгур кизгæ.
– Усс, Хуцауи хатирæй, гъæр ма кæнæ… Гъо, ра дæ уæйæ кодта… Фал дæ кæмæн рауæйæ кодта, уой ба нæ зонун… Неци мин загъта… нур ба мин, Доссанæ, Хуцау æма зæнхи артæй рохс зæгъæ: мæнæй æндæр еске дæ зæрдæ æхецæн адгинæн райсдзæнæй, æви нæ? Æнæ дæу мæ бон еу бон, еу сахат дæр фæццæрун не ’суодзæнæй, мæ уодигага. Доссанæ, нуртæккæ мæ цард дæр æма мæ мæлæт дæр æнцæ дæу къохи… Зæгъæ мин: дæ зæрдæ адгийнагæн мæн есуй æви нæ?
Де 'нсувӕр, Бурхан, не'саразиӕй. Игъосгӕ дӕр мӕмӕ нӕ кӕнуй... Ирӕдмæ кӕсгӕ дӕр нӕ кӕнуй... Хъӕбӕр берӕ ин фӕллихстӕ кодтон, фал ин амалӕй амал неци иссирдтон. «Мӕ хуӕрӕ уӕй æй» - зæгъгæ мин разагъта ӕрӕги дурӕги ба...
- Уӕйӕ? Æз уӕйӕ дӕн зӕгъис? - зӕгъгӕ исцъӕхахст кодта мӕгур кизгӕ.
- Уссс, хуцауи хатирӕй, гъӕр ма кӕнæ... О, радӕ уӕйӕ кодта... Фал дæ кӕмӕн рауæйæ кодта, ой ба нӕ зонун... Неци мин загъта... Нур ба мин, Доссанӕ, хуцау ӕма зӕнхи артӕй раст зӕгъӕ: мӕнӕй ӕндӕр йесге дӕ зӕрдӕ ӕхецӕн адгинӕн райсдзӕнӕй, ӕви нӕ? Æнӕ дӕу мӕ бон йеу бон, йеу сахат дӕр фӕццӕрун несодзӕнӕй, мӕ оди гага. Доссанӕ, нуртӕккӕ мӕ цард дӕр ӕма мӕ мæлӕт дӕр ӕнцӕ дӕу къохи... Зæгъӕ мин: дӕ зӕрдӕ адгийнагӕн мӕн йесуй ӕви нӕ?
Кизгӕ сосӕгкӕй кудтӕй, ӕ цӕстисугтӕ ба гӕр-гӕрӕй калдӕнцӕ урундухъмӕ, хуцауи ӕлгъистӕ ӕнсувӕр ба’й кӕми йеу ӕрдӕмӕ нихъхъури кӕнидӕ, кæми ба иннердӕмӕ.
- Ледзӕн, Хасан, ледзӕн ардигӕй, зӕгъгæ, кӕугӕ-кӕугӕ и кизгӕн ма æ йарми бафтудӕй исдзорун, ӕхуӕдӕгка, ӕ зӕрдӕ багъарогӕй, Бурхани реубӕл ӕрхаудтӕй, марди хузӕнӕй...
- Мӕ зӕрди фӕндон мин базудтай, Доссанӕ, ӕнӕ мӕн зӕгъгæй дæр. Ледзӕн Ирӕфи ӕндаг фарсмӕ, ӕндӕр амал нӕбал йес!... Дони билӕбӕл нӕ хезуй бӕлӕгъ, дон ордӕг ба мӕ хуӕздӕр хъумайӕгтӕй къуар лӕги хезуй ӕз ӕма дӕу...
Доссанӕ мӕрди хузӕнӕй лӕудтӕй Бурхани гъӕбеси ӕма ин æ дзубандитӕй дӕр нецибал фегъуста ӕма нецибал балӕдӕрдтӕй. Хуцауи ӕлгъистӕ ӕнсувӕр ӕ хуӕри ӕ гъӕбеси фӕккодта ӕма, судӕймард куй ӕстӕг куд раскъӕфа, отӕй раскъӕфта Ирӕф ӕрдӕмӕ.
Ирӕфи билӕбӕл Бурхани рагӕй хизта бӕлӕгъи хурфи зӕронд Абдули фурт - Сафар. Бурхан Доссани хӕццӕ бӕлӕгъи хурфӕ ку иссирдта, уӕд Сафар ӕстаунмӕ февналдта ӕма Ирӕфи тӕх дони фатау ӕ комкоммӕ бафаста. Сӕ дзурд ци бӕласи бунмӕ адтӕй, ордӕмӕ ма'й минкъий куд гъудӕй Бурхан ӕма Доссани, отӕ али'рдигӕй йеу къуар лӕги рагӕпп кодта ӕма Доссани рӕсугъди арӕхсгай бӕхбӕл исӕвардтонцӕ, сӕхуӕдтӕ ба, сӕ бӕхтӕбӕл сӕхе багӕлдзгӕй, дунд-далагъан фӕцӕнцӕ унгӕг талингӕ коми...
Бурхан ӕ цӕститӕ тоги разилдта, ӕ фурмӕстӕй ӕ медбунат кинау низзилдӕй, уӕдта ӕрбадтӕй ӕма бӕхгинти фӕсте гъӕла кӕсӕ гӕнгӕ байззадӕй... Дууӕ фазон хурдзини сугъзӕринӕ гъолтӕй идзагӕй Бурхан ӕ цӕстити кӕронæй дæр нæбал фӕууидта: кӕсгӕнттӕ сӕ сӕ хӕддзӕ раскъафтонцӕ.
- «Бахӕдзаруат дӕн... Ба тухӕ мин кодтонцӕ... Мӕ хуӕрӕй дӕр ӕма сугзӕринӕ гъолтӕй дӕр ба айдагъ дӕн»... Отӕ ӕхе меднимӕр дзурдта Бурхан, цӕф арси хузӕн ба ӕ гъӕрзун цудӕй сабур ӕхсӕви идӕрдтӕмæ...
Йеци ӕхсӕвӕй фӕстӕмӕ Бурхани зӕрдӕ дори хузӕн нихъӕбӕр ӕй; хатир ӕма тӕрегъӕд ци ӕй, омӕн Бурхани зӕрдӕ нецибал зудта, ӕ тог уорамун райдӕдта æ хурфи, ӕ зӕрдӕ тог ӕма лӕгъуздзинæдтӕ агорун райдӕдта. Бурхан ӕнгъалдта, ӕма æ зӕрди ӕрхӕнтӕ, ӕ устур тӕрегъӕдтӕ исдзӕбӕх одзӕнӕнцӕ йеске тогӕй.
Фал тог тогӕй не'хснадӕуй...
5
Бурхан ӕ мӕгур къӕсмӕ ордигӕй нӕбал иссцудӕй.
Уалдзигон изӕри нӕбал игъустӕй Бурхани къӕсӕй Доссани зарун. Унгӕг, тӕссаг коми лӕг нӕбал фӕуидтайдӕ йефтонг бӕлцдзон бӕхгин Бурхани хӕдзарӕмӕ нӕхстӕргӕнгӕ. Дууӕ фарасткъохон бӕхбӕдтӕнтӕ ревӕдӕй лӕудтӕнцӕ ӕхсӕвӕй-бонӕй Бурхани тургъи, ӕрмӕст сӕбӕл хаттӕй-хатт лӕг фӕууидтайдӕ ӕхсӕйвон угтӕ ӕхсӕвӕ ӕна ‘фони зӕрдӕхъурмӕй гъӕргӕнгӕ...
Дигоргоми дӕр ӕма Кӕсӕги дӕр фӕккой ӕй мӕнгӕ хабар – «Доссани, дан, Хасан-Бек раскъафта», зæгъгæ, фал ци рацудӕй, ка'й зонуй, уӕдта Хасан-Беки кадӕртӕ фӕуиндтитӕ кодта абӕрегӕй, ӕма еци хабар мӕнгӕ ке адтӕй, йе алкӕмӕй дӕр баруагӕсӕй.
Рацудӕй еу мӕйи бӕрцӕ.
Бурхан гъезӕмарӕ кодта, æхецӕн бӕрӕг бунат нӕ ергӕй. Ехсæвæй- бонӕй хауллий рахауӕ-бахауӕ кодта сау лӕгӕдти ӕма хонхи фӕсхъити, ӕхуӕдӕгка, лӕг ниууӕдзӕ, фал, ӕнгъӕлдæн, цьеу ратӕхун дæр æ рӕзти уагъта. Бӕлццон лӕг рацудайдӕ коми, силгоймаг рацудайда йескумӕ, саби рауадайдӕ гъазунмӕ - ӕгасӕй неке раервастайдӕ Бурхани цӕрддзӕф сагъӕдахи е бабӕй хъӕрӕймаги фатӕй.
Отемӕй ӕлгъистӕ Бурхан ӕ маст иста алкӕмӕй дӕр, раст-хӕран не 'взаргӕй.
Йеуӕй-йеу хатт Бурхан бабӕрӕг кӕнидæ мӕгур райгурӕн къӕс; бунтон хъоди'йбӕл нӕ кодта, фал дзи ӕхсӕвеуат ба некӕд кодта, бӕрӕг йевстагӕй ӕндӕр. Уӕхӕн сахӕттӕ'йбӕл искæнидӕ Бурханбӕл, ӕма ӕ зӕрди бурдӕн фӕссабурдӕр уидӕ еу минкъий, бай фӕндӕуидӕ баолӕфун. Ӕ цъумур миутӕ ӕ зӕрди ӕрифтуиуонцӕ, ӕма уӕд ӕхецӕй ӕфсӕрми кӕнун райдаидӕ... Ӕ хурфӕмӕ ‘ргъосгӕй, уӕд Бурхан ниууадзидӕ хонхи лӕгӕттӕ ӕма къӕдзӕхбӕл ба'горидӕ ӕ райгурӕн мӕгур къӕс. Фал ӕ арми ба, цид, некӕд бафтудӕй къӕсӕри сӕрти ба'мпъез кӕнун...
6
Афонӕй хуӕздӕр дӕсни неци йес дуйнебӕл лӕги царди; ӕвдадзи хуасӕй афонӕ зӕрди рист ӕма зӕрди ӕрхӕнтӕн. Ци нӕ феронх кӕндзӕнӕй афонӕ зиндзинадӕй дӕр ӕма ӕхцӕуӕндзинадӕй дӕр...
Йеу хатт кӕми адтӕй уоми ӕнафони фуд ӕхсӕви, Ирӕфи галеу фӕрсти билтæбӕл фӕццӕйцудӕнцӕ дууӕ бӕхгини. Йеу бӕхгин ка 'дтӕй, йе ӕ бадтмӕ гӕсгӕ, цума бӕхбӕл бадун ӕрӕги базудта отӕ, ой туххӕй ӕма саргъи уӕле ӕнцад нӕ бадтӕй, фал ракӕнӕ-бакӕнӕ кодта, уӕдта цид, бӕх сӕпп-сӕпп ку ракӕнидӕ, уӕд ӕхе фӕггубур кӕнидӕ размӕ, ӕ къохтӕй ба ниффедар уидӕ бӕхи барцӕбӕл. Цӕгӕй ин гӕрзтӕй дӕр, бӕхӕй дӕр, кардӕй, топпӕй ӕ раз неке райстайдӕ: ӕ кӕсгон сау нимӕтбӕл сугъзӕринӕ бид зилдӕгӕй бӕзгин ӕвард, æ хъæрӕймаг ба сугъзӕринӕ ӕма ӕвзести бунӕй зингӕ дӕр нӕ кодта, ӕ бӕхи хузӕн ба Дигоргоми гъӕуама лӕг йергӕ дæр не 'скодтайдӕ.
Цубур дзурдӕй, хумӕтӕги бӕлццон бӕхгин ке нӕ адтӕй, йе бӕрӕг адтӕй.
Фал дуккаг бӕхгин ба кӕд дзаумаӕй ӕма бӕхӕй отӕ рӕвдзӕ нӕ адтӕй, уӕддӕр бӕрӕг адтӕй, ӕ сабиӕй бӕхи рагъӕй берӕ ке нӕ фестӕг кодта, йе.
Дууӕ бӕхгини, лимӕнтӕ ниууадзӕ, фал зонгӕ дӕр ке нӕ адтӕнцӕ йе бӕрӕг адтӕй: ӕмвӕрстӕ нӕ цудӕнцӕ, фал кӕрӕдземӕй идӕрддзӕф, топпи ӕхсти бӕрцӕ.
Æхсӕвӕ отӕ мӕйдар адтӕй, ӕма лӕг ӕ развӕндаг нӕ уидта ӕппундӕр. Цӕгӕй, арв ку фе 'рдтевидӕ, уӕд бӕхгинтӕ кӕрӕдзей раууинионцӕ...
Идӕрддзӕф арви нӕрун цӕун райдӕдта.
Сауталингӕ мегътӕ арв бунтондӕр ӕрӕмбарзтонцӕ. Йеугай ӕставд ӕртӕхтӕ кӕнун райдӕдта. Арви нӕрун тухгинӕй тухгиндӕр ӕма хӕстӕгӕй хӕстӕгдӕр кодта. Фӕндаггон адӕмӕн сæ бӕхтӕ отӕ истентегӕнцӕ, ӕма сӕ буни дӕр нӕ бал рӕдӕнцӕ.
Идардӕй райдаидӕ арв нӕрун, уӕдта, цид, ниггӕрах кӕнидӕ, кӕми сау гъӕди, кӕми бабӕй къӕдзӕхти. Къæдзæх сай фунукӕй ни'нсарӕ уидӕ и коми. Сах уарун райдӕдта.
Арв ӕма зӕнхӕ кӕрӕдзей хуастонцӕ. Сирдтӕ, мӕргътӕ сӕхе арф бафснайдтонцӕ...
Дууӕ бӕхгини ба уӕддӕр сӕ фӕндаг дардтонцӕ. Сӕ бӕхтӕбӕл финкӕй хъоппӕгътӕ рабадтӕй, уӕддӕр сӕхе ба нӕфӕсвӕд кодтонцӕ сах уарунӕй.
Раззаг бӕхгин ӕ ампъез фӕссабурдӕр кодта барӕй, цӕмӕйӕй и фӕстаг бӕхгин ӕрбаййафтайдӕ, отӕ. Фӕстаг бӕхгин ӕй дзӕвгарӕ ӕрбахӕстӕгутӕ кодта, фал уӕддӕр ӕ ӕмварс ба ӕхе барæй нæ кодта.
-Табуавси, зӕгъӕ мин раст, хуарз лӕг, уӕлӕ къӕдзӕхбӕл арви ӕрттивди ци йеунӕг хӕдзарӕ фӕззиннуй Ирӕфи билӕбӕл йе Бурхани хӕдзарӕ нӕ 'й?
Фӕстаг бӕхгин ӕ бӕхбӕл фӕстӕмӕ фӕццӕй-хуӕстӕй: «Нæ рӕдудтӕн... зæгъгæ, æхе меднимӕр дзоруй, - а бӕлццон силгоймаг ӕй. Хуцау ди исарази уӕд, де хъурихадтӕй дӕ базудтон, ӕндӕра дин дӕ фӕсонти мӕнӕ мӕ рӕймаг ниххуфункӕнунмæ хъавтон... Ходуйнаг ӕма аллайаг кодтон ӕгас дзилли астӕу: «силгоймаг рамардта», зæгъгӕ. Дӕлуймонтӕ цийнӕй рамардайонцӕ уӕд. Хуцау уӕхӕн фудӕй багъæуайкӕнӕд ӕзнаги дӕр. Гӕр ӕма кӕми адтӕй, куцӕй цӕуй, ци хабар хӕссӕг уа, цума? Силгоймаг огӕй, уӕхӕн гъӕздуг арӕзт кард, топп, бӕх кӕми иссирдтайдӕ?» Отӕ ӕхе меднимӕр тӕрхӕндтӕ кодта и фӕсдаг бӕхгин.
Йеци хӕдзарӕ Бурхани нӕ'й, мӕ сау ӕрфуг лимӕн, - загъта фӕстаг бӕхгин, раззаг бӕхгини баййафгӕй. Æнӕ мӕнгӕдтӕй адтӕй Бурхани, фал нур ба ӕдзӕрӕгӕй байзадӕй. Бурхан ӕхуӕдӕгка хауллий рахауӕ-бахауӕ кӕнуй зӕнхи ӕскъудти ӕма хонхи лӕгӕтти. Кӕд аци фуд ӕхсӕви Хъазибеги ӕскъуди бадуй, уӕддӕр ин ка ци базондзӕнӕй...
Æмай ка фӕндуй ку цӕра йеци хӕдзари, уӕддӕр, ӕз отӕ 'нгъӕл дæн, ӕма цӕуӕггон лӕги размӕ ауӕхӕн фудӕхдсӕви æ хæдзари дуар рахгӕндзӕнæй зæгъгæ.
- Обӕл дзубанди дӕр нӕййес: бӕлццон лӕгӕн дӕр ӕма бӕлццон сау ӕрфуг силгоймагӕн дӕр фусун алкедӕр ке зӕгъдзӕнӕй - йе бӕлвурд ӕй, - ӕхуӕдӕгка ӕ цӕстӕ ӕхемӕ ӕркъуӕрдта. Нӕ хонхбӕсти ци ӕгъдӕуттӕ хӕтунцӕ адӕми астӕу, Дигори дӕр йеци ӕгъдӕуттӕ хъӕбӕр цидгин ӕнцӕ. Нур ба бал хуарз баирайӕ, саурӕсугъд; мӕн тагъд цæун гъæуй, зæгъгæ, загъта, бӕхгин ӕма, ӕ бӕх ниццæлхъитӕ гӕнгӕй, и кизгӕбӕл фӕйеуварс кодта. И кизгӕ бӕхгини фӕсте кӕстӕ байззадӕй ӕма ма’й йеунӕг уинд ракодта йеу фӕззелæни риндзæбӕл арви фердтивди..
7
Бӕхгин Бурхани хӕдзари размӕ ӕваст равзурстӕй. Бӕхбӕттӕни къохбӕл ӕ бӕх ба 'фтудта, ӕ нимæтæй æ бӕх бамбарста, ӕхуӕдӕгка топпи сидзӕй хӕдзари дуар байгом кодта.
- Ка дӕ, циуавӕр дӕ йе? - фӕрсуй Бурхан цӕуӕггони, ӕхуӕдӕгка дӕргъӕмӕ æ ахур куд адтӕй, отемӕй цъумур буйнаги гӕппӕлбӕл ӕхе рауагъта.
- Хецон дӕн, Бурхан, матӕрсӕ, дзоруй иуазӕг, - ӕз Гули дӕн.
- Æма куцӕй фӕддӕ ӕнафони? Кӕми фесафдӕ нури уӕнгӕ? Куд некӕцӕйбал зиннис?
- Куцӕй фӕддӕн, зӕгъуй, раст. Куцӕй фӕууниау дӕн: Ӕхсӕргинӕй, ӕндӕра куцӕй. Фал гъудтаг обӕл нӕй, мӕ хӕлар...
- Мадта цæбӕл ӕй?
- Мадта обӕл ӕй, ӕма лӕгъузи дӕргъӕмӕй ма лӕууӕ зӕнхи, фал уӕлӕмӕ исистӕ ӕма дӕхе барӕвдзӕ кӕнӕ: нуртӕккӕ дӕмӕ силгоймаг иуазӕг фӕззиндзæнæй, ӕма’й йестӕмӕй бануазæг гъӕуй...
- Силгоймаг иуазӕг, зӕгъис? - ӕваст топпи фатау фестъӕлфгӕйӕ, ӕхсицгӕ фарст ракодта Бурхан Гулий.
- О, о, ӕма ди кордзӕнӕй фусун ӕма кӕрдзини къӕбӕр...
- Фунтӕ дзорис ӕви дӕ ӕцӕгӕй дзорис? Ци? Куд? Æнафони... силгоймаг... йеунӕгӕй…
- Ӕма цӕмӕй, кенæ ба кӕмӕй фӕттӕрса? Сирдӕй ин тас нӕй, ой туххӕй, ӕма гӕрзти хӕцдзӕй; лӕгӕй ба ци лӕг ӕ къох исӕргъувдзӕнӕй силгоймагмӕ? Хъӕбӕрдӕр ба фӕндаггонмӕ? Кенӕ ба, Бурхан, ой нӕ зонис, ӕма фӕндаггон силгоймагӕн ка батухӕ кӕна, йе бабӕй ӕй ка рамара, омӕн мӕрдтӕмӕ над ке нӕййес, ой? Фӕндаггон- силгоймаг ци лӕг рамара, ой дӕлуймонтӕ, сирдтӕ ӕма адӕм листӕг пӕскъутӕ фӕккӕнунцӕ... Фал ӕз дӕр мингийтæбӕл устур бӕлахи ӕфтудтӕн: лӕги рӕуаги ӕй марун фӕндӕ кодтон. Æма сайтан дӕр, ӕнгъӕлдӕн, нӕ ниллӕудзæнæй ой гӕрзтӕмӕ ӕма бӕхмӕ.
- Ӕма, зӕгъис, ӕ бӕх хуарз бӕх æй, Гули?
- Хуцау ӕма ди зӕнхӕй, Бурхан, баруагӕсуӕд, уӕртӕ мӕ саулох ой бӕхи фарсмӕ мӕнӕ тикиси бӕдолӕ куд уа, омæй дæр мӕмӕ ӕвӕлгъазӕ дӕр фӕккастӕй. Уӕхӕн бӕхбӕл ӕнӕ фӕстӕмӕ фӕккӕсгӕй радтинӕ мӕ рахез цӕстӕ ӕма мӕ галеу къох.
- Уӕд гӕрзтӕй ба куд ӕй?
- Ӕвзестӕ ӕма сугъзӕрини бунӕй æ кард зӕгъӕ, ӕ топп зӕгъгӕ, зингӕ дæр нæ кӕнунцӕ.
Сугъзӕрини бунӕй, зӕгъис?.. Ци ӕнӕзунд дӕ, Гули, ци; ӕз ба дӕ минкъий зундгиндӕр ку ӕнгъалдтон, ду ба йеугур ӕнӕзунд ку разинддӕ: цъӕх кизгӕбӕл йеунӕг фат бавгъау кодтай...
- Æнгъӕлдӕн ӕма, Бурхан, дӕхе кæми нӕбал дӕ? Ходуйнаг дин нӕй, дзӕгъӕйлаг, отӕ зӕгъун? Силгоймаг мин марун кӕнис? Уӕхӕн гъудтаг нӕ хонхбӕсти нури уӕнгӕ ку некӕд ӕрцудӕй. Ходуйнаг ӕма зайраг кӕнун мӕхе дзилли астӕу. Ду ба мин отӕ зӕгъун куд бафӕрастай уӕд?
- Уӕхӕн гъудтаг цæгӕй некæд ӕрцудӕй, фал, гйаурти загъдау: «Цадӕ ку уа, уæд дзи сайтӕнттӕ ба сӕхуӕдтӕ исавзурдзӕнӕнцӕ.» Амал ку у лæгæн, уӕд фӕстӕмӕ нӕ фӕккӕсдзӕнæй...
- Банцайӕ, хуцау кæмӕн нӕййес, кӕд ма дæ цӕсгоми ӕфсар ӕма лӕги тогӕй еу минкъи йес, уӕд... Ӕз ӕма ду кӕд абӕргутӕ ан ӕма адӕмӕн фидбилиз, уӕддӕр дигорӕндтӕ хуннӕн, дзӕгъӕйлаг, ӕма дӕ ой иронх кӕнун нӕ гъӕуй. Кенӕ ба рагӕй ӕносмӕ дӕр устурдӕр тӕрегъӕдӕй неци адтӕй - силгоймаг рамарун ӕма фӕндаггон лӕги ма байуазӕг кӕнунӕй устурдӕр. Йеци дууӕ тӕрегъӕди ка бакӕна, омӕн мӕрдтӕмӕ над ниууаддзӕ, фал Елсиратмӕ куддӕр ба ампъез кӕна, отӕ имӕ дӕлуймон ӕ гъунтъуз къах бадардзӕнӕй, ӕма, тӕрегъӕдгун дӕлмагурти ахаст бауй... Раст Дзаханамӕ ниххауй... Нӕ фидтӕлтӕ дӕр, цид, отӕ зӕгъионцӕ... Цӕй, Бурхан, нур обӕл берӕ дзорун нӕбал гъӕуй, фал дӕхе барӕвдзӕ кӕнӕ: фӕндаггон силгоймаги байуазӕг кӕнун гъæуй, йестӕмӕй ӕй хуарз фӕууинун гъӕуй... Ӕз ба хускъӕ согтӕ ӕма цирагъи амал йескӕми фӕккӕнон.
Гули фендӕ дуарӕй.
8
- «Ци ӕдули дӕ, Гули, ци», - зӕгъгæ загъта Бурхан ӕхе меднимӕр, Гули согтӕмӕ ку файйаонӕй, уӕд. - Биддзеу ма ку дӕ, ӕз ба дӕ лæг ку ӕнгъалдтон. Ой ка нӕ зонуй, ӕма лæги кадӕ йеуæй-йеу сугъзӕринӕй ке балхӕнуй… Сугъзӕринӕ! Е дин мӕ кадӕ, мӕ цӕсгом, ме 'фсарӕ. Хуарз бӕх, хуарз гъӕздуг гӕрзтӕ! Ӕллӕх, ӕллӕх мæнæ бабӕй мӕ зӕрдӕ куд исирадӕй сугъзӕрини коймӕ... Мӕгургори хузӕн бабӕй ми мӕнӕ куд коруй тоги аргъ!.. Бурхан ӕ бунатӕй ӕваст фӕггӕпп кодта ӕма рагъæнæй æ хъӕрӕймаг ӕрискъафта... Ӕ сиудонӕй ӕддор исиста ӕма'й ӕ топпи къембури куд февардта, отӕ ба иссудӕй бӕхи къахгъӕр дуари размӕ, уӕдта ӕхсигъӕдӕй ӕртӕ хадти кадӕр дуар арӕхсгӕй ӕрбахуаста.
Бурхан ӕ гъостӕ фе'ргъувта ӕма дзоруй:
- Ка дæ йе?
- Хуарз лӕг, табуафси, фусун мин фӕууо аци фуд ӕхсӕви... Уарун мӕ еугур дзӕлва никкодта, йехӕнӕй дӕр багузавӕ дӕн. Мӕ бӕх дӕр хъӕбӕр бафӕлладæй ӕма арви ӕртевагӕй уӕдта уарунæй хъӕбӕр истентеггӕй, - зӕгъгæ, ӕндӕдуарӕй дзоруй бӕлццон.
- Мӕ хӕдзарӕ хъӕбӕр къундӕгӕй, ӕма дзи бунат нӕййес, уӕлдайдӕр ба дӕу хузон хауллиӕн...
- Дӕ мадæ, дӕ фиди хатир бакӕнӕ ӕма мин фусун фӕууо, фӕстӕмӕ мӕ ма'здахӕ.
- Нæй, мӕ бон дин неци'й... Дӕ фӕндаг дарӕ дӕхецӕн.
- Батӕрегъӕд кӕнӕ цӕуӕггонӕн, хуцау ӕма дин зӕнхӕ кӕд йес, уӕд. Амонд ӕма дин берекед бахӕссӕнӕн дӕ хæдзарӕмӕ...
- Мӕ бон нæ 'й, зæгъгæ нæ лӕдӕрис дзурд? Ӕнӕ мастӕй дӕ фӕндаг дарӕ дӕхецӕн, зӕгъгæ, загъта Бурхан зустӕй.
Бӕхгин Бурхани къӕсӕрӕй ӕ бӕх фӕстӕмӕ раздахтӕ, ӕхуӕдӕгка йах-йахӕй никкудтӕй.
Бурхан ӕ топп йе'фцӕги рафтудта ӕма, дуари цъасӕбӕл ӕ гъос нивваргӕй, нийгъуста бӕхи къахгъӕрмӕ ӕма фӕндаггони кӕунмӕ.
- «Æцӕгдзинадӕй силгоймаг ке ӕй йе бӕрӕг ӕй ӕ кӕунӕй, уӕдта æ хъури хадтӕй дӕр,» - ӕхе меднимӕр загъта ӕлгъистӕ Бурхан.
- Цӕй, дзебӕл нӕбал гъӕуй нур. Афон ӕй!.. ӕма топпи фатау, ӕваст ӕндӕдуар фӕцӕй.
Бурхани хӕдзарӕмӕ йеуӕрдигӕй ӕндӕр исцӕуӕн некуцӕй адтӕй. Йеци еунӕг над дӕр адтӕй унгӕг риндзӕ - дууæ бӕхгини, цид ку фӕццурӕ-вӕрӕ уионцӕ, уӕд ӕллах-биллахтӕй кӕрӕдземӕн над радтионцӕ. Надӕй ку фӕддӕлвазӕ адтайсӕ, уӕдта арф ӕма унгӕг коми да ӕстӕги хъӕзалӕ дӕр некебал иссирдтайдӕ. Бурхан йеци коми берӕ адӕмти батонаутӕ кодта, ӕхуӕдӕгка ӕ нивӕндти, робаси мардау, pa 'исонидӕ бунмӕ ӕма, цид, оми нинсарӕуионцæ. Берӕ цаӕстисуг, ӕлгъиститӕ ӕма Бурхани лӕгъуздзинӕдтӕ басосӕг кодта йеци ком Доссани уӕйи бонæй фӕстӕмӕ.
Бурхан ӕндӕдуар ку фӕцӕй, уӕд Гулий бӕхбӕл ӕхе багӕлста ӕма, бӕхгини разӕй ӕхе фӕкӕнгӕй, топпи хӕддзӕ æ размӕ бабадтӕй комӕн ӕ тӕккӕ унгӕгдӕр рауӕни, риндзæбӕл арӕнсӕни.
Сахуарун нæ сабур кодта, фал ибӕл лӕг лӕдзӕгӕн ниххуӕстайдӕ.
Сугъзӕрини хузӕн, арви ӕрттевагӕ цӕхгӕрмитӕ ӕма дӕргъӕмитӕ хӕнхитӕ кодта сатӕг сау арв; ку, цид, ферттевидӕ, уӕд идӕрдтӕмӕ дӕр фӕззинионцӕ хуӕнхтӕ, къӕдзӕхтӕ ӕма Бурхан ӕ топпи хӕддзӕ риндзӕбӕл, ӕнсарӕни бадгӕй. Идарди, цид, Гурдзи ‘рдигӕй арв ферттевидӕ, ой фӕсте ба арви нӕрун ниццӕуидӕ ӕма, куд хӕстӕгмӕ, отӕ тухгиндӕр гӕнгӕ, уӕдта æ гӕрах фӕццӕуидӕ цӕсти суг ӕма лӕгъуздзинадӕй ӕфсаст коми... Арви гӕрахи фӕс-те зилдӕгӕй, цид, хуӕнхтӕ ни 'мбохионцӕ... Фал Бурхани хуцауи ӕлгъистӕ ба ӕстъӕлфгӕ нӕ, фал ӕ цӕстӕ дӕр не 'рникъолидӕ.
Ӕ бӕх ӕ цуппӕртӕ ӕ буни расадзидӕ, отемӕй йеу къах-дукъахӕй силгоймаг цӕуӕггон ӕрхӕстӕгӕй Бурханмӕ. Бурхан ӕ топпи цъух бӕхгини реубӕл фе'вардта ӕма фӕццудӕй топпи гъӕр... Бурхани топпи сампали ӕруагъд ӕма арви ӕрдтивд фӕййеуӕнцӕ... Ку фӕррохс ӕй топпи ӕхстӕй ӕма арви ӕрдтивдӕй, уӕд хуӕрӕ ӕма ӕлгъистӕ ӕнсувӕр кӕрӕдзӕй рафӕсмардтонцӕ.
Фал топп æхст ӕрцудӕй, топпи фатӕн ма фӕстӕмӕ раздахӕн кӕми йес...
Бурхан!.. Ме'нсувӕр!.. зæгъгæ, фӕгъгъӕр кодта и кизгӕ, ӕхуӕдӕгка, зӕрбатуги мардау, уӕлбӕхӕй ӕртулдӕй риндзӕмӕ.
- Доссанæ!.. Мӕ хуӕрӕ!.. зӕгъгæ, загъта Бурхан, цӕф арси хузӕн нимбохгæй, фал ма ци амал адтӕй: изди фад и мӕгур кизги зӕрдӕ нӕ ба 'вгъау кодта... Хуцау ди ма 'сбоз уӕд мӕ хоуйнаггӕнӕг, ме 'намонд ӕнсувӕр! Ци бакодтай, ӕлгъистӕ Дзумлет? - зӕрд 'унгӕгæй æ од йесгӕй, дзурдта Доссанӕ.
Æртӕ устур тӕрегъӕди бакодтай, ме 'лгъистӕ ӕнамонд ӕнсувӕр: ду мӕн рауæйæ кодтай турккагӕн сугъзӕринӕбӕл, фал син надбӕл ралигътӕн. Хуӕз-ӕр бӕх ниуахтон бӕхӕргъауи, хуӕздӕр ӕма хъазардӕр топп нӕ ниуахтон сӕ топпитӕй, отемӕй ралигътӕн мӕ райгурӕн хуӕнхтӕмӕ, нӕ мӕгур къӕсмӕ. Æз зудтон мӕн фӕсте хъӕбӕр ке гъезӕмарӕ кодтайсӕ ой, ӕма дин гъавтон дӕ зӕрдӕ барохс кӕнун, куд ме 'нсувӕр, отӕ... Ду ба мӕ ӕзнаги ӕздахт ракодтай фудӕхсӕви дӕ хӕдзари дуарӕй... Силгоймагмӕ дӕ къох исӕргъувтай, ӕма дӕ йеунӕг хуӕри рамардтай... Нӕ Дигоргоми, нӕ хуӕнхбӕсти рагӕй ӕносмӕ нури уӕнгӕ йеци ӕртӕ тӕрегъӕди неке ма бакодта, дӕуӕй ӕндӕр, ӕма ди хуцау ма 'сбоз уӕд... Арв ӕма дӕ зӕнхи фудӕнхӕ фӕууӕд, ме 'лгъистæ, ӕнамонд ӕнсувӕр! Дӕ развӕндаг содзгӕй, ка мӕ бакӕна 'ӕй хауллий хадт фӕккӕнӕ дӕ дуйнебӕл. Дӕ мард дин зӕнхӕ ӕхемӕ ма райсӕд, ду мӕн куд ратардтай дӕ хӕдзарӕй, отӕ. Дӕ ном ходуйнаг ӕма аллайагӕй байззайӕд адӕми ӕхсӕн дуйнебӕл ӕносмӕ. Нур ба дин мӕ мӕлӕти размӕ мӕ фӕстаг салам: арв ӕма дӕ зӕнхи фудӕнхӕ фӕууӕд, ӕл- гъистӕ силгоймаг марӕг. Мӕрдти дӕр ӕма уӕлӕбӕл дӕр мин мӕ тӕрегъӕд фӕффедӕ, ме 'лгъисгӕ ӕнсувӕр!..
Мӕгур кизгӕ ӕ дууӕ орс къохи ӕ реубӕл дзиуарӕ ӕвӕрд никкодта, оте мӕй ӕ од исиста, ӕ дууӕ сау цӕсти ба не 'рникъолгӕй кӕсгӕ байзадӕнцӕ йе 'нсувӕрмӕ цӕстисугӕй идзагӕй.
Лӕгмар Бурхан нирдеуагӕ кодта, фал æ цӕститӕй ба еунӕг цӕстисуг дӕр не 'рхаудтӕй... Минкъий ма ралӕудтӕй ӕ хуӕри марди сӕргъи, уӕдта, цӕф арси богъ-богъ гӕнгӕ, мӕйдар ӕхсӕви къӕдзӕхти астӕу дунд далагъан фӕцӕй.
Ку ӕрбонæй, уӕдта Доссани мард надбӕл иссирдта Гули ӕмай банигӕдта. Ӕртӕ боней фӕсте ба иссирдта Бурхани мард дӕр: раст Бурхани хӕдзарӕ кӕми адтӕй, ами рантӕстӕй йеци ӕнамонд ӕхсӕви ӕнӕбун цъай. Йеци ӕнӕбун цъайи хурфи Гули иссирдта Бурхани мард, ниттуппур огӕй.
«Уӕдӕй фӕстӕмӕ, - зӕгъгӕ, ратауӕрӕхъ кӕнунцӕ Дигоргоми, - тӕрегъӕдгун ӕмӕ ӕлгъистӕ Бурхани хораон хауллий хадт кӕнуй Кавкази хуӕнхти ходӕгӕй мӕлгӕ, ӕма ӕскъӕруй Дигоргомӕй туркӕрдӕмӕ силгоймагӕй цагъарӕн уӕйӕ ка ӕрцӕуй, они.
Ӕхсӕвӕ ӕнафони фӕндаггон лӕги размӕ дӕр хадтӕй хадт фӕууй Бурхан гъӕла ходӕ гӕнгӕ, ӕмай басайуй фусуни рӕуаги ӕ цъайи сӕргъӕмӕ».
