КАДÆНГÆГÆНÆГ
Иристони зæронддæр гъæутæй еу – Фæснæл – æрбунат кодта Дигоргоми Уорсхонхи бунмæ арф æма гæвзукк будури. Урух арвæй дæр имæ айдагъдæр галдзарми асæ гæбазæ æрхаудтæй. Аллирдигæй æхгæд æй бæгънæг фæхстæ æма къæдзæхтæй. Коми иннæ гъæути хæццæ баст адтæй нарæг къахнæдтæй, æгæрмæгур имæ галуæрдунæй дæр æдасæй бацæуæн нæ адтæй.
Аци минкъий хуæнхаг гъæуæй дзиллити æхсæнмæ берæ хуарз лæгтæ рацудæй: ахургæнгутæ, дохтиртæ, инженертæ, юристтæ æма æндæр æхсæнадон бæрнон косгутæ. Фæснæли райгурдæй æма исгъомбæл æй игъустгонд искурдиадæгин скульптор Тауасити Сослæнбег, хъæбæр зундгонд æнцæ æ берæ исфæлдистади куститæ, зæгъæн Дзæуæгигъæуи Къостай æма сахар Уфай Башкирий национ бæгъатæр Салават Юлаевæн ци циртдзæвæнтæ æвæрд æрцудæнцæ, етæ.
Фæснæйлæгти сæйраг архайд адтæй фонси куст. Мæгур нæ цардæнцæ. Кæрдзин сæхе хъиамæтæй амал кодтонцæ сæ фагæ. Адтæнцæ иуазæгуарзон, гъаст нецæмæй кодтонцæ. Фæснæйлæгтæмæ кустуарзондзийнадæй уæлдай ма адтæй берæ æндæр хуарз менеугутæ. Еугурæйдæр сæрæн адтæнцæ кафунмæ, зарунмæ, фæндурæй цæгъдунмæ.
Мæ уаци мæ зæгъун фæндуй аци гъæуккаг искурдиадæгин зартæгæнæг æма кадæнгитæгæнæг Баликъоти Мухай фурт Слангерий туххæй. Райгурдæй 1882 анзи. Æ сувæллони бонтæй фæстæмæ æнæзийнадæй фæллойнæ кæнунæй уæлдай ма берæ бауарзта зарун, кафун æма фæндурæй цæгъдун, уæдта сæмæ арæхсгæ дæр хъæбæр дæсни кодта.
Æ ниййергутæ адтæнцæ фонсдарагæ бийнонтæ. Слангери раги райста æ къохтæмæ фиййауи лæдзæг æма хизин. Æ фонси дзогæ сехуарафони будурмæ ку ратæридæ, уæд Уæллаг бадæни бæрзонд дори сæрæй райгъусиуонцæ æ уадиндзи зæлтæ. Сæрдигон думгæ сæ æ базуртæбæл хаста идæрдтæмæ, сауæнгæ комрæбун хуасæ ка карста, еци хуасдзаути къуæртти уæнгæ дæр. Етæ сæ кæрдун, цит, ниууадзиуонцæ æма цæмæдесæй игъосиуонцæ дессаги зæлланггæнагæ зæлтæмæ.
Гъо, фал Слангерий искурдиадæ хъæбæрдæр раргом æй, гъесинфæндурæй цæгъдун ку райдæдта, уæд. Слангерибæл æхсæрдæс анзи ку цудæй, уæд косун райдæдта бельгийæгти æрзæткъахæн фабрики. 1905-1907-аг æнзти ба архайдта Фиццаг уæрæсейаг революций змæлди. Æвæдзи ’й зондзинайтæ, фæллойнæгæнæг дзиллити еци исистадæй æ нисанеуæг ци адтæй, уой исаразун нæ бантæстæй, дæрæнгонд æрцудæй паддзахи гæрзефтонг тухгиндæрдзийнади фæрци, æ исаразгутæ æма æ архайгутæ ба карз æфхуæрд баййафтонцæ. Æма Слангерий дæр, цæмæй уæхæн æфхуæрд ма иссирдтайдæ, уой туххæй е ’мбæлтти хæццæ фæллигъдæй Америкæмæ.
Рæстæг цудæй, æнзтæ æййивтонцæ кæрæдзей. Идард æцæгæлон бæсти Слангерий базонгæ ’й æхе хузæн æригон итайлаг косæги хæццæ. Е æмбесонди рæсугъд цагъта далафæндурæй. Æ арæхстдзийнадæ нæ бавгъау кодта Слангерийæн дæр. Ахур æй кодта, байамудта ин итайлаг мелодитæ.
Слангерий зæрдæмæ хъæбæр фæццудæй фабрики уагъд гъесинфæндур æма, ци æхцай къапеккитæ бакуста, уонæй æй балхæдта. Фæстæмæ райгурæн бæстæмæ æздæхгæй, даргъ денгизон надбæл науи е ’мбæлтти мæтъæл æма гъенцъун кæнун нæ уагъта... 1913-аг анзи исæмбалдæй фæстæмæ æ райгурæн гъæубæл, æнхæст кодта аллихузи куститæ. Разæнгардæй архайдта 1917 анзи революцион цаути дæр, зонгæ адтæй берæ номдзуд революционерти хæццæ. Советон доги еу рæстæг адтæй Фæснæли гъæусовети сæрдар, будуйрон кустгæнæг бригади разамонæг, фонсдарæн ферми сæргълæууæг.
Синхбæсти медæгæ, мæнæ æндæр хуæнхаг гъæутæй æндæр кæмидæр киндзæхсæвæр, кизгæрвист кæмæ уидæ, уордигæй сæрмагонд хонæг æрветиуонцæ Слангеримæ, нæ цийнæ нин фæрæсугъддæр кæнæ, зæгъгæ. Æма кæмæ æрбацæуидæ, етæ сæрустур уиуонцæ, сæхецæн æй устур кадæбæл нимайиуонцæ.
Слангери æ музыкалон исфæлдистади фулдæр æргом æздахта нæ адæми бæгъатæр фурттæбæл арæзт кадæнгитæ æма зартæ адæми ’хсæн парахатдæр кæнунмæ. Хъæбæр арæхстгинæй æнхæст кодта «Мусакати Мустъафай», «Хъани фурт минкъий Геккий», «Гъуцъунати авд æнсувæрей» æма берæ æндæр кадæнгитæ. Е ’мбал Гусати Хатуй хæццæ исаразтонцæ, Иристонæй дзиллæй беретæ Америкæмæ æхца косунмæ æнæбари ке цудæнцæ, уой туххæй дæр зар. Уоми бавдистонцæ еци амондагоргутæн сæ уæззау царди хузтæ, сæ бийнонтæбæл куд мæтæ кодтонцæ, еци æнкъарæнтæ.
Кадæнгæ «Хъани фурт минкъий Гегки» дзубанди цæуй Стур Дигорæбæл гурдзиаг къниаз Гезей-æлдар хъалон куд æрæвардта æма æ нихмæ Геккий разамундæй стурдигойрæгтæ ци карз тох исаразтонцæ, уой фæдбæл. Гекки еци тугъди фæцæй мæлæтдзаг цæф. Æ зæронд мадæ æма æ нæуæгхунд цардæмбал Хъала тегъæбæл еунæгæй байзадæнцæ, фал Стур Дигори ба фæййервæзун кодта æрцæуæг æлдари дæлбарæй.
Тъæпæн Дигори дæс гъæуей цæргутæн алли анз дæр Фиццаг майи устур бæрæгбон уидæ Мæхчески. Ами æрæмбурд уиуонцæ берæ адæм. Исаразиуонцæ бæхбæлбадгути догъ, æндæр аллихузон еристæ, уæдта кафунæй, зарунæй, фæндурæй цæгъдунæй дæр дæснидæрти исбæлвурд кæниуонцæ. Ами дæр Слангери е ’рдхуард Легкойти Заури хæццæ сæ далафæндурти цагъдмæ, зартæмæ æригъосун кæниуонцæ еугур дзиллæ. Еци дууæ лæги бæрæгбони нæ ’нцæ, зæгъгæ, уæд æй æнхæстбæл нæ нимадтонцæ адæм.
Слангери æма Иристони иннæ зундгонд кадæнгæгæнæг Тауасити Дрис берæ хæттити архайдтонцæ нæ республики хехъæппæресадон аййевади æркастити, олимпиадити, конкурсти. 1960-аг анзи архайдта Мæскуй еугурцæдесон конкурси, иссæй лауреат. Рамардæй 1961 анзи.
Устур Фидибæстон тугъдмæ Фæснæли цуппæрдæс хæдзаремæй рандæнцæ фондз æма инсæй сахъигурди. Уони хæццæ –Слангерий æртæ фурти дæр. Фæснæйлаг тугъдонтæй цуппæрдæс нæбал æрæздахтæнцæ гъæумæ, сæ цард равардтонцæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау. Нæбал бакъахдзæф кодта æ райгурæн къæсæрбæл Слангерий фурт Шамил, нæбал байгъуста æ фиди кадæнгитæмæ. Шамили туххæй ма уой зæгъун гъæуй, æма Ялти медицинон скъолай ахур кодта, уотемæй рандæй 1939 анзи финти нихмæ тугъдмæ, уой фæсте бафтудæй Ленингради блокади. Фæммад æй 1945 анзи Литвай зæнхæбæл. Хестæр лейтенант Баликъой-фуртмæ адтæй Фидибæстон тугъди дууæ къæпхæней ордентæ, Намуси дууæ ордени, Сурх Стъалуй орден æма берæ майдантæ.
Василий æма Хъазбег дæр берæ лæгдзийнæдтæ бавдистонцæ цуппар анзей дæргъи, уомæн æвдесæн тугъдон хуæрзеугутæ – ордентæ æма майдантæ.
Хуцауи фæрци Василий æма Хъазбег уæлахездзаутæй исæздахтæнцæ тугъдæй, æрбундор кодтонцæ уой фæсте Беслæни, сæ хæццæ кæстæр æнсувæр Горга дæр, уотемæй.
Слангери тугъди рæстæги каргун лæг адтæй. Фал уæддæр фæскъилдуни дæр æ фæллойнæй е ’мгъæуккæгти хæццæ æ бон ци адтæй, уомæй æхебæл нæ аурста, байвæрæн бахаста устур Уæлахезмæ. Еци æнзти куста бæхти ферми. Цал æма цал уæзласæн æма саргъи бæхи бацæттæ кодта фронтæн! Уомæй уæлдай ма, 1942 анзи Фæскавказæй хуæнхон нæдтæбæл хайуанти рагъбæл фронтмæ уæзæгтæ ка хъæртун кодта, еци сурхæфсæддонтæн цæттæ кодта сæрмагонд къахидарæс.
Кæронбæттæни ба ма уой зæгъун гъæуй, æма устур арфиаг гъуддаг исаразта Слангерийæн æ кæстæр фурт Горга, æ фиди кадæнгитæ æма зартæ пластинкæбæл финстæй ке багъæуай кодта, уомæй. Æма Слангери æхуæдæг æ уæлзæнхон цардæй кæд раги рахецæн æй, уæддæр æ зар æма фæндури зæлтæ ба абони дæр ма игъусунцæ, рæвдаунцæ дзилли зæрдитæ...
МÆРЗОЙТИ Сергей,
ахургæнæг.
