Дзагурти Губади – адæмон сфæлдистади хæзнатæ æмбурдгæнæг.
Хæмицати Тамарæ. филологон наукти кандидат.
Æрмæг мухурма бацæтта кодта Æлборти Зæринæ.
Æ зæрун бæнтти Дзагурти Губади финста: «Мæхе кæдæй лæдæрун байдæдтон, уæдæй уарзун нæ адæмон исфæлдистадæ. Куд фулдæр цардтæн, уотæ’й фулдæр уарзтон; уой хæццæ ба ма бауарзтон иннæ адæмти фольклортæ».
Профессор Дзагурти Губади адтæй зундгонд, устур ахургонд лæг, революций агъомæ æхе ка иснивонд кодта ахуради амæлттæй адæми хъисмæт фæххуæздæр кæнунæн, ахуради рохс сæ адæми æхсæнмæ хæссунæн, æ культурæ ин фæббæрзонддæр кæнунæн, еци интеллигеций фæлтæрæй.
Губади райгурдæй 1888 анзи Киристогъæуи. Æ фидæ Дзагурти Дзабо адтæй гъæуггаг скъолай ахургæнæг.
Дзагурти Дзабо.
Бунæттон скъола каст фæууни фæсте Губади ахур кодта Владикавкази реалон училищей, 1912 анзи ба каст фæцæй Харькови университети филологон факультет. Студент уогæй Губади уотæ хуарз ахур кодта, æма ‘й ни равардтонцæ фиццаг къæпхæни диплом æма’й, куд курдиадгун студент, уотæ уорæдтонцæ идарддæр ахур кæнунмæ. Фал хæдзари уагæ уотæ адтæй, æма ни æнæ косуни амæл н’адтæй. Кавкази рæбунти ин не’ссæй иссерæн куст æма рандæй Фæсбайкали округи Верхнеудински реалон училищемæ уруссаг æвзаг æма литератури ахургæнæгæй. Уоми бакуста фондз анзи. Æвзонг ахургæнæг æ зунд, æ тухæ, æ зонундзийнæдтæ æнæвгъауæй лæвæрдта ахурдзаутæн, æма’й етæ дæр нимадтонцæ, уарзтонцæ’й берæ. Дæс æма инсæй анзей фæсте дæр ма Губади райста цалдæр зæрдирай финстæги æ рагон ахурдзаутæй.
Дзагурти Губади.
Губадиæн идард Фæсбайкали косгæй, æ зæрдæ æноси дæр дзурдта æхе адæммæ, æ уарзон бæстæмæ, æма куддæр революци фæууæлахез æй, уотæ Иристонмæ иссудæй æма райдæдта косун облæстон ахуради хайади сæргъи. Æновудæй фæккуста берæ æнзти, аразта гъæути сувæллæнттæн скъолатæ, куста педагогон институти ирон æвзаг æма литератури кафедри сæргълæууæгæй, наукон-ертасæн институти директорæй æма æндæр бæрнон бунæтти. Мах ами уони туххæй нæ дзордзинан, уонæбæл финсун гъæуй сæрмагонд æрмæг. Зæгъдзинан айдагъдæр æдæмон исфæлдистадæн ци устур аргъ кодта, æ багъæуай кæнунбæл, исахур кæнунбæл ци устур хъиамæт бакодта Губади, уони туххæй.
Кæд æма кæцæй равзурстæй Губадий зæрди устур уарзондзийнадæ æ маддæлон æвзаг æма фольклормæ?
Фиццагидæр, куд финсуй Дзагурти Губади æ автобиографий, уотемай æ бийнонти æхсæн фегъуста аргъæуттæ, таурæхътæ æма сæмæ зæрдиуарзондзийнадæ рахаста æ суваллони бонтæй фæстæмæ. «Мæ фиди мадæ Минæт арæх уотæ дзоридæ: «Уæ, мæ гъæла биццеу! Аргъæуттæмæ игъосæ, уарзæ сæ, еба ку райрæзай, уæд царди ести балæдæрай». Изæрæй, цид, арæх Дзагурти хæдзари æрæмбурдионцæ хеонтæ, синхонтæ, тъæригъосмæ хæстæг исбадионцæ æма, цалинмæ æхсæвæр цæттæ кæнидæ, уæдмæ дзубандитæ кодтонцæ, таурæхътæ хастонцæ, зæронд хабæрттæ имистонцæ. Арæхдæр сæмæ цудæнцæ сæ хуæрифурттæ: сæ еу – зæронд, уорсрехæ Мудойти Сабе, иннæ – Цæголти Санге. Гъе уонæй Губади фегъуста фиццагдæр дессаги аргъæуттæ æма Нарти таурæхътæ. Ку фæгъгъомбæл æй, уæдта сæ игъуста нихæси; изæрæй, фæскуст ку æрæмбурдионцæ лæгтæ æма ку фæдздзорионцæ сæ синхи цæрæг, зундгонд æнæгъæнæ Иристони æхсæн кадæнгитæгæнæг Саулати Дзæрæхмæ, уæд уомæй.
Мудойти Сабе.
Уой фæсте ба уотæ рауадæй, æма Губади училищей фиццаг къласи æвзурст æрцудæй библиотекæрæй къласæн, æма киунугутæ адтæнцæ уой багъдауонди. Библиотеки разиндтæнцæ уæхæн киунугутæ, куд зæгъæн, В. Миллер «Осетинские этюды», ма æндæртæ, кæцитими мухургонд адтæй ирон-дигорон æма иннæ кавказаг адæмти фольклор. Уонæй Губади базудта ирон, дигорон, уруссаг устур ахургонд лæгти нæмттæ, кæцитæ æмбурд кодтонцæ Нарти таурæхътæ, æмбесæндтæ, арггъæуттæ æма сæ кавказаг периодикон мухури уагътонцæ. Етæ адтæнцæ Санати Гацир, Гуцир æма Дзантемур, Тæкъоти Ф., Хъайтмазти А., æма æнд. Уонити базонгæй, Губади балæдæрдтæй, фольклор ке æй адæмæн æ устур хæзна, уой.
Адæмон исфæлдистади уадзимистæ ниффинсун æма са багъæуай кæнун ба æй устур ихæс æ бæстæ, æ маддæлон æвзаг ка уарзуй, уомæн. Уæди скъолати ирон-дигорон æвзаг нæ ахур кодтонцæ, æма Губади æхе хъаурæй кинугутæмæ гæсгæ (Миллери «Осетинские этюды», Хетæгкати Къостай «Ирон фæндур», Къубалти Александри «Æфхуæрдти Хæсанæ» æма гурджибети Блашкай уадзимистæ) исахур кодта ирон-дигорон орфографи, базудта финсун. Æхсæрдæс анзи ибæл ку рацудæй, уæд ниффинста фиццагдæр Нарти таурæхътæ æма гъе уæдæй фæстæмæ æ рамæлæти уæнгæ кæмидæр уидæ – æмбурд кодта фольклор. Студент уогæй алли сæрди дæр цудæй Киристонгъæумæ. Дигоргоми гъæутæмæ æма æмбурд кодта фольклорон æрмæг. Гъе еци æнзти базонгæ’й курдиадгун æма зундгонд зарæггæнгутæ æма таурæхъгæнгути хæццæ æма син ниффинста сæ зартæ, етæ адтæнцæ Текъойти Хъубади æма Сарæбий, Хъæлицти Омар, Бæзити Саулох, Кертибийти Кертиби æма иннæ уадзимисæ адæймæгутæ.
Кæд 1918-1920 æнзти Иристони нæма æринцадæй граждайнаг тугъд, уæддæр Губади нæ ниууагъта æ уарзон куст. Гъе уæхæн æзмæнст рæстæги газет «Горская жизнь» (N 1568) ниммухур кодта уац, кæми седуй ирон интеллигенцимæ: «Нæ хъауритæ баеу кæнæн. Ервæзун ба уотемæй, æма алли коми цæргутæмæ дæр ци ес хуæздæрæй, уони ниффинсæн, цæмæй ирæзгæ фæлтæртæн байзайонцæ æносмæ».
Алборти Барæсбии хæццæ исаразтонца «Историко-филологическое общество». Ниффинстонца устав æма программæ. Еци прогрæммæ мухури рацудæй 1926 анзи, æма’й скъолатæмæ рарвистонцæ. Ахургæнгутæ æма хестар кълæсти ахурдзаутæн устур æнхус фæццæй е Цæгæт Иристони наукон-ертасæн институти архиви ес цалдæр тетради аргъæуттæ æма зарти хмццæ, уони исæрвистонцæ Сурх-Дигорæ æма Донифарси скъоладзаутæ.
Æлборти Барæсби.
Устур куст бакодта «Филологон æхсæнадæ». Æ иуæнгтæ (Æмбадти Цоцко, Гуриати Гагудз, Æлборти Барæсби, Томайти Хъилци, Губади æхуæдæг æма æнд.) цудæнцæ гъæутæмæ фольклор амбурд кæнунмæ, хатгай гъæутæй æрхонионцæ кадæнгæнгæгæнгути, зарæггæнгути æма сæ къуæрегæйттæ бауорамионцæ горæти.
Уотемæй институти архиви æмбурд æй дзæвгарæ фольклорон æрмæг алли жанртæй, аргъæуттæй райдайæ æма æмбесæндти уæнгæ. Губади ниффинста 80 æдамон таурахъгæнæгæй 4380 тъафей бæрцæ уадзимистæ. Устур аргъ син кæнæн, уомаæн мæ дæснидæр ци кадæнгæгæнгутæ æма зарæггæнгутæ адтæй, адæмон поэттæ ке исхонун æнгъезуй æнæмæнгæй, гъе уонæй. Дуккагæй ба ма уомæн, æма æхе гъудитæ си бафтаугæй, адæм сæ куд дзурдтонцæ, уотæ.
1925- анзи «Филологон æхсæнади» бундорбæл арæзт æрцудæй Цæгат Иристони бæстæзонæн институт. Уæд фадуат фæззиндтæй фольклорон æрмæг мухур кæнунæн. Губадий устур кусти фæрни рацудæнцæ дууæ рауагъдемæй «Памятники народного творчества осетин» (ПНТО). Ба-сæ-цæттæ кодта, уруссаг æвзагмæ сæ ратæлмаци кодта æма син комментаритæ ниффинста Губади. Абони дæр ма еци киунугутæн устур аргъ кæнунцæ, куд нæхе бæсти, уотæ фæсарæйнаг ахургонд адæм дæр.
1938 анзи Дзагурти Губади ахæст æрцудæй, куд буржуазон националист, æма 15 анзи фæббадтæй цалдæр лагереми. Фал уоми дæр, устур зин уавæрти уогæй, æ зæрдæ нæ райивта æ уарзон фольклорбæл. Минкъийдæр ин фадуат ку фæууидæ, уæддæр косидæ адæмон исфæлдистади æрмæгутæбæл.
Ташкенти ахæстъони уогæй, исахур кодта таджикаг æвзаг (дигорон æвзагмæ хæстæг æй) æма ниффинста таджикаг фольклор 2757 тъафей бæрцæ. Еци æрмæг нур æй Рудакий номбæл æвзаг æма литератури институти Ташкенти сæрмагондæй – Дзагурти Губадий фонди. Æ еу хай ба мухургонд æрцудæй таджикаг фольклори æмбурдгонди 1-аг томи («Свод таджикского фольклора», т.1, М. 1981 анз.).
Дзæуæгигъæуи лагери бадгæй 1942 анзи Губади ниффинста ирон, дигорон, гурдзиаг æма мæхъæйлон фольклор (880тъафи).
1953 анзи Губади реабилитацигонд æрцудæй æма бакуста нæхе педагогон институти еу дууæ анзи уæдта Мæскуй пæддзахадон университети ирайнаг æвзагзонæн кафедри разамунди хундмæ гæсгæ кастæй студенттæн ирон æвзаг æма литературæ.
Æ хъаурæ æма æ берæ зонундзийнæдтæ равардтæ Губади Цæгат Иристони наукон- ертасæн институтæн æ æнæштатон косæг уогæй. Раст æ рамæлæти уæнгæ дæр (1979 анз) финста уацтæлитературæ æма æвзаги фарстати туххæй, литературæ æма æвзаги туххæй куститæбæл лæвардта рецензитæ æма уонæй устур æнхус кодта сæ автортæн.
Æ устурдæр бæлдат Губадийæн адтæй, адæмон исфæлдистадæ мухури куд рацудайдæ, æма «дуккаг цард» куд райдæдтайдæ, адæммæ куд æриздахтайдæ киунугути, е. Нæхе республики ин нæ бантастæй уой исаразун.
Е ин адтæй устур маст. Хатгай æ маст ку иссæуидæ, уæдта ходæзмолæй загъидæ: «Цæй, мæхе цæбæл мæстæй марун, цума мæ мæрдти Барастæр æхемæ нæ бауадздзæнæй æнæ аци куст бакæнгæй». Æ зæрдæ (уæдта айдагъ уой зæрдæ нæ, фал берети зæрдитæ дæр) хъæбæр барохс æ 1973 анзи Мæскуй рауагъдадæ «Науки» дигорон аргъæуттæ ку рацудæнцæ, уæд.
Аци киунуги мухургонд æрцудæнцæ, Губади берæ æнзти моргай ци аргъæуттæ фембурд кодта, етæ; æхуæдæг сæ бацæттæ кодта, уруссаг æвзагмæ æ райивта, комментаритæ син ниффинста. 1980 анзи ба рацудæнцæ Мæскуй «Дигорон æмбесæндтæ»- «Осетинские (дигорские) народные изречения», фал сæ, гъигагæн, Губади нæбæл фæууидта. Аци дууæ киунуги ахæссунцæ зингм бунат айдагъ ирон-дигорон адæни культури нæ, фал дуйнеон культури медæгæ дæр. Губадий киунугæй еу цалдæр дигорон аргъауи æййивд æрцудæнцæ немуцаг æвзагмæ æма сæ рауагътонцæ Германий.
Уæлдæр куд загътон, уотемæй Дзагурти Губади адтæй устур ахургонд лæг, æма кæд дигорон лæг ескæд æ æдамæн æносмæ устур æвæрæн искодтæ, уæд фиццагидæр змгъæн ес уомæй. Е ци æрмæг æрæмбурд кодта æма исæфунæй багъæуай кодта, æхецæн си неци пайда иссергæй, (фæстаг æнзти ба сæбæл æ пенсий къапеккитæ машинисткитæн дæр ма бафедидæ), етæ байзайдз байзайдзæнцæ æносмæ цаллинмæ дигорæй дзурд азæла, уæдмæти.
Алли нæуæг фæлтæр дæр еци æрмæгæй, мæнæ сауæдонæй æнтæф рæстæги адæймаг е’донугдзийнадæ куд исуадзуй æма æ хъаурæ куд фæффулдæр кæнуй, уотæ есдзæнæй хъаурæ, зунд, уоди фарнæ.
Ирæф. 1994, 1.
