ГАДАТИ ЛАЗÆРИ ДУЙНЕ.
Киунугæ «Сурх-Дигори» туххæн æрмæг иуæмбурд кодтон, уæд еци гъæуккаг, æгас дуйнебæл игъустгонд скульптор Гадати Лазæри цард æма сфæлдистадæбæл берæ аллихузон æрмæгутæ бакасттæн, дæсгай видеоæрмæгутæ, газеттæ æма журналтæ фæффæлдахтон, фал минæ фæлгонд æнхæстæй равдесун ба уæддæр мæ къохи не ’фтудæй, цидæр ахстаг цæг си цума нæ фæгæ кодта, уотæ мæмæ кастæй, цæмæй адæймаги меддуйне никки æнхæстдæрæй базудтайнæ, уой туххæн. Цæмæй æцæг сфæлдистадон лæги æнхæстæй балæдæрай, уой туххæн бал ин никкæсун гъæуй æ зæрди рæбунггагдæр æвæрæнтæмæ, æ миддуйней æрвгæрæнтти ин гъæуама æрзелæнтæ кæной.
Устур æнхус мин фæццæй Гадати Лазæри альбом (Мæску, 1995 анзи) рауагъдадæ, уомæн æма тексти автор æхуæдæг адтæй. Фал уомæй никки цæмæдессагдæр æрмæгутæбæл ба сæмбалдтæн æ цубур радзурдти киунугæ «искурдиадæ» – ку бакасттæн, уæд, уоми.
Дууæ хатти рацудæй еци æмбурдгонд нæхе республикон рауагъдадæ «Ир»-и æма уайтæкки дæр фæххæлеу æй киунугæкæсгути æхсæн, уомæн æма Хуцау адæймагæн скурдиадæ ку фæддадтуй, уæд ин æй алливæрсугонæй фæддæттуй, никки ба ма радауæй.
Лазæри радзурдти, æмдзæвгити, эссети æма цубур миниатюрити байгон æй æ меддуйне, ниййазæлдæй си æцæг дигорон æвзаг. Ами баеу æнцæ æ гъудитæ царди нисани, адæймаг зæнхæбæл ци бунат ахæссуй, уарзт æма æууæнки, аййевади æма æндæр гъуддæгти туххæй гъудитæ.
Дигорон азæлгæ æвзаг ка нæ лæдæруй, уонæн хъæбæр фæттæрегъæд кодтон мæ медзæрди, уæхæн киунуги хæццæ ке нæ базонгæ уодзæнæнцæ, уой туххæн.
Уæд мæ зæрди æрæфтудæй Гадай-фурти киунугæ уруссаг æвзагмæ тæлмецигондæй æхе конд хузти хæццæ. Киунугæ банимайун æмбæлуй автобиографионбæл, растдæр зæгъгæй ба е сфæлдистади фæдбæл бæрæггæнæнти хузæбæл. уомæн æма си алли радзурдгонди дæр ес æхе æрхайди фæлмæбæл дзорæг рæнгъитæ.
Гадати Лазар райгурдæй 1938 анзи 20 июни Сурх-Дигори. Астæуккаг скъола каст фæууни фæсте ахур коддта Цæгат Иристони педагогон училищей аййевадон-графикон факультети, уой фæсте ба рандæ ’й Мæскумæ æма бацудæй В. И. Сурикови номбæл Мæскуй паддзахадон аййевадон институти скульптурон факультетмæ. Уæдæй фæстæмæ а цард æма æ аййевадæ баст адтæнцæ Мæскуй хæццæ сауæнгæ æ рамæлæти уæнгæ (2008 анз 21 сентябр) Институт каст фæууни фæсте (1969 анзи0 ист æрцудæй ССР Цæдеси хузгæнгути Цæдесмæ. Абони Гадай-фурти скульптуритæ фæууинæн ес Уæрæсей Паддзахадон Третьякови номбæл галерейи, Паддзахадон Уруссаг музейи, Цæгат Иристони æма Алтайи крайи музейти, гг. Ульяновски, Феодосий, Херсони, Узбекистани, Киргизий, Дагестани, Сомехи, Великобританий, Франций, Германий, Бохгарий, Словений, Италий æма æндæр рауæнти.
Архайдта дæсгай равдистити: Уæрæсей, Сомехи, Латвий, Индий, Германий, Югославий, Италий, Франций, Китаййи, Швейцарий æма æндæр бæстити. Фал устур дессчагæн, еунæг рауæн дæр æ еци балцити кой некæми скодта æ киунуги. Ес си исæмбæлæн æрмæстдæр æ сабийбонти æма æ райгурæн гъæуи койбæл. Еу радзурди буни бафинста, ома, финст ке æрцудæй 1990 анзи Лондони, фал уоми дæр кæнуй æ гъæуи кой:
«Æхсæвæ игон къæразæй æрбайгъусуй уаруни сæх-сæх, дони гъæр, бæласи сифти сæр-сæр.
Мæу од фæттæхуй æцæгæлон зæнхæй мæ мæгур къæсмæ, Къулдуни гъæумæ, ’ма лæмбунæг фегъосун тута бæласи сифти сæр-сæрмæ хæдзари рази, цъизи дони унæрмæ гъæугæронæй. Мæ хуссæнуатæй фестун, кæд нæ хæдзари сæри гъосин саст ес, аци сах уаруни ку æртæдза ’ма ’й бацалцæг кæнон. Къæразæй рауинун устур, гъæздуг горæти æнæкæрон, ирд рохситæ ’ма фæстæмæ мæ хуссæни æруадзун мæхе. Сæуми уæнгæ хуссæг фесæфуй; нур кæд Къулдуни гъæуи дæр уотæ уаруй, уæд кудтитæ ’й нæ мæгур къæс? Кæд уи еске надбæл бафæстеуат æй ауæхæн ахæри рæстæги, ме ’нсувæртæ, мæ гъæуккæгтæ, мæ ахил?! Ме ’хсæвæ катаййæй рарветун.
Кæд уæ уарун æрæййафта, Хуцау уæ гъар хæдзæрттæбæл æмбæлун кæнæд, уæ къахи них дæр куд некæд исреса...»
Куд ма уа уарзондзийнадæбæл рæсугъддæр зæгъæн? Уотемæй ба райдайæни автор гъигæй дзоруй, æ медбæстонтæ ’й сæ некуцон уайдзæфтæй куд исзæрдунгæг кæнунцæ, уобæл:
«Фæззæгъун: «Нæбал мæ гъæуй райгурæн бæстæ, цæй бæрцæ си идарддæр уон, уой бæрцæ æнæ зæрдæсастдæр фæуун, нæбал раздæхдзæн се ’хсæнмæ!»
Фæсси тæхун авд денгизей уордæгмæ, авд хонхей сæрти, æнæзонгæ гъæздуг бæстæмæ, хъал царди ранигъулун, аргъауи галауанти – мæ цард, фæлмæн, кæдзос хуссæнти – мæ хуссæн. Минкъий рæстæги фæсте мæ зæрдæ искатай уй».
Нæ националон идейтæбæл арæх фæббуцæу кæнæн. Уотемæй ба сæ Лазæр æвдесуй хуæрзхумæтæг хузи. Æ радзурд «Фун устур горæти»-й архайæг Гæуис 45 анзи цæруй Мæскуй. Бафæлладæй, æрхунæй мæлуй æ райгурæн гъæубæстæбæл. Арæхæй-арæхдæр имисуй æ мадæ æма æ фиди, уинуй цидæр æнахур фунтæ: Уæд тæнæгдæр рауæнтæ агоруй ирæфбæл бахезунæн, уæд уæгъæлий синдзитæбæл æ цæнгтæ еугур æстъихст никкæнуй. Уæдта æвварги фегъалуй æма бабæй æй æрхæндæгæ буни скæнуй. Еу уæхн фудæхсæви фæсуотæхсæнти æцæгæйдæр исфæндæ кодта, ци ’й фæндуййæй дæр æ райгурæн бæстæмæ раздæхун æ бийнойнаг Аннæ, Мæскуй бундорон цæрæг, нæй æ еци фæндæбæл æ хæццæ арази. Гæуис æхуæдæг дæр лæдæруй, еци кари цæрæнбунат æййевун æнцон гъуддаг ке нæй, уой:
«Е аргъæутти фæууй, фур дессаг уарзтæй е ’нкъаййи фæдбæл фæццæуй цийфæндий зин уавæрти дæр, фал æцæг царди арæх уотæ нæ рауайуй, цийфæндий хуарз уарзон ку уа бийнойнаг, уæддæр.
Хъæбæр зин æй царди уаг æййевун, дæ царди æппун ци нæ адтæй, уонæбæл нæуæгæй ахур кæнун».
Къуæрей фæсте ба уæддæр Дигоргоми балæудтæй æ «Нивæбæл». Машинæ алцæмæйти идзаг æма æрти фарсмæ æхсæвæр кæнуй æ хастæг æрвадæ Цæраййи хæццæ:
«Цал æма цал хатти бафæрсуй æхе Гæуис: «Цæмæн уотæ æлвасуй æхемæ аци зæнхæ?» Нур, мæнæ дони хæл-хæлмæ игъосгæ, мудибиндзити адгин дув-дув, хори фæлмæн каст, еугай мегъти догъ хуæнхти сæрмæ...»
«Дæ царди æндæр маци фæууинæ, – гъуди кодта Гæуис. – Уоди хуасæ – изæйрон уолæфт. Берæ фулдæр ма цæрон, е мæ нæ фæндуй, фал ма ци цæрон, еци рæстæг уолæфдзæн аци дзæнæтон уæлдæф».
Ами махæн бунтон лæдæрд кæнцæ Гæдай-фурти автобиографион цаутæ, хабæрттæ æма сæ хæццæ зонгæ кæнæн кæсугит дæр:
«Æрхун кæнун, мæ уоди бæрцæ ке уарзтон, еци хуæнхтæбæл. Ескæд ма гъазтизæрмæ бакæсæ Стъонай лигъзи, фал бонтæ цæунцæ, æз ба – царди цагъайраг, æноси – æневдæлон. Хатгай куствæлладæй гъудити ранигъулун. Дацци зæгъидæ: «Амонд идарди агоркæ нæ ’й, амонд фиддæлти зæнхи римæхст æй».
Мæ царди балций хуарздзийнадæй ци базудтон, ци хæзнатæ æрæмбурд кодтон, – еугурæй дæр дæуæн нивонд æнцæ, фиддæлти зæнхæ. Адæгонбæл мæ ма нимайæ ’ма мин мæ лæвар райсæ хе хъæболи лæварау».
Киунуги автор кæд устур горæти цæруй, уæддæр æ бон рахатун æй, идарди кæмидæр æ райгурæн Къулдуни гъæуи ци хабæрттæ цæуй, уони:
«Устур горæти мæмæ æхсæви тарæй æрбайгъустæй куйти катай рæйд æнæбæрцæбæл идардæй. Е къулдуни гъæумæ æрбафестæг æй æнафони æнæзонгæ иуазæг. Куйти катай рапурх æй гъæугæронæй еугур синхбæл. Фиццаг æнæбари рæйд бакæнунцæ, æхсæви тармæ лæмбунæг игъосгæ, фал бæлццони къахгъæрмæ сæ гъæйт-гъæйт искарз уй».
Гадай-фурт æ киунугæ исхудта «Искурдиадæ: цума си ци зæгъуйнаг адтæй? Æхемæ ин байгъосæн:
«Мæ гъудити дæмæ алли изæр нирраст ун устур надæй дзæгæрæг æфтуд акъадзи бæлæсти астæути ’ма дзæгæрæги адгин тæфæй мæ сæр зелæгау фæккæнуй. Ма мин бавгъау кæнæ дæ уалдзигон будурти фæлæмн уолæфт, ку дæмæ æрæздæхон, уæд.
Къулдуни гъæу, ду мин ракæнæ мæ фудкой дæр, фæммæхайгин кæнæ гъæубæсти дзæбæх дзурдæй. Æнаййеппæй мæ нæ рарвистай устур адæни æхсæнмæ, хуарздзийнадæй дæр мæ ду фæххайгин кодтай. Ма мин бавгъау кæнæ дæ рæвдуд, æз мæ уоди катай дæу номбæл бæттун æдзох дæр, дæуæн нивонд кæнун мæ къохи фæллойнæ. Мæ рæдуди зин уаргъ мин исесæ мæ зæрдæй.
Къулдуни гъæу, дæу реуæй истахтæнцæ ме ’взонги бонтæ цъæхахстгæнгæ ’ма ниппурх æнцæ Сурхи бæрзондбæл.
Лæварау мин райсæ дæ зæнхи гъармæ мæу од, мæ фæстаг бон».
Гадай-фурти радзурдтæ кæсгæй, мах еунæг рауæндæр некæми сæмбалдан дзурд «патриотизм»-бæл, фал уойхигъд æ райгурæн бæстæмæ уарзондзийнадæй ами уолæфуй æ алли дзурдбаст дæр. Уогæ æрмæст е ’схæссæг зæнхæмæ æдæхт нæй æ уарзт, фал автор ресуй, ци адæми æхсæн гъомбæл кодта, уонæн сæ рист, сæ тогдадзинтти цшф, зæрди æрхун:
«Æдзæрæг фæцæй хуæнхаг гъæу. Æ цæргутæ хуæздæр цард æнгъæл фæйнæ рауæнемæ фæллигъдæнцæ.
Гъæунгтæ æрхун кæнунцæ адæймаги къахдзæфбæл. Кæддæр цардæй идзаг ци хæдзæрттæ адтæнцæ, етæ нур сæ хурфи никкалдæнцæ, дорти æхсæнти пуруса ’ма хъамил гулфæй ирæзунцæ ’ма сæ уиндæй зæрдæ нирресуй. Æскъæтти фагус ниссор æй ’ма фиццагау æ тæф идардтæбæл не ’гъусуй».
Фалдуаддæр æ зæрдæ даруй, еци унгæгдзийнадæ рæстæгмæ ке æй, æдзæрæгæй ци хадзæрттæ байзадæй, уонæмæ фæстæмæ цард æриздæхдзæнæй. Уобæл æй æууæндун кæнуй:
«Гъæуи тæккæ астæути уайуй хуæнхаг рæсог дони тагæ. Игъæлдзæг сæбар-субур кæнуй уорс дорти æхсæнти. Æ уæлцъарæ ферттевуй сæумон хори тунтæмæ.
Ефстаг фæндаггон æ рази æрлæууй ’ма си е ’донуг ниссæттунмæ æ армидзаг раниуазуй. Æ уазалæй дæндæгутæ адгин рист никкæнунцæ».
Авторæн æхе комуолæвд æнкъарæн æ иннæ радзурд (Зари зæлтæ), уоми дæр. Хъайтухъи зари дзубанди цæуй кæддæр æй æ хъисмæт идард æцæгæлон бæстихаймæ куд багæлста, уобæл.
«Идард бæсти уогæй, æрхун кодта Хъайтухъ, уарун дæр уоми æндæрхузи æй, уазал дæр адæгондæр. Хе бæсти уаруни алли æртæхи дæр цума уод ес, рæвдаугæ лæдæрст кæнуй буйнаг ходæй нимæтбæл».
«Ци дессаг тингун кодта æ зæрдæ, балцийæй ку æрбаздахтæй, уæд. Еугур хуæнхтæ æ хъури ниттухтайдæ æ цийни».
Гадай-фурт æй хузгæнæг. Æ листæг астæфагæ ци берæ цæбæлдæрти æрхуæцуй, е нæ устур деси æфтауй; уæлдадæр ба æрдзи нивтæ ку февдесуй, уæд:
Къулдуни гъæуи мæйрохс æхсæвтæ – мæ фæххуæцæн, ме ’нцойнæ.
Зин рæстæги уод рæвдауй сæ кæдзос рохс, хуæнхти цъетети æрттивд мæйи рохсмæ.
Мæ фæллад зæрдæ уозунцæ сæ кæдзос авдæни. Æвзонг ма адтæн, æнафонтæмæ гъудити нигъулинæ минкъий уати. Мæйи рохсæй уат байдзаг уидæ. Æвзонг тута бæласæ ирæзтæй гъæунги, къæрази бакомкоммæ. Ку æрбаирдгæ кæнидæ, уæд æ листæг къалеуæй æрбахуаидæ авгæ. Цума мæ алæмæти мæйрохс æхсæвæ æхемæ хонидæ».
«Мегътæ сæхе баримæхсунцæ хуæнхти фæсте, еу афони еци-еу калд искæнунцæ, уайтагъд арв сау рамбæрзунцæ, комæй дунгæ тундзуй, æ разæй соруй мегъти фæркитæ, коми фахсбæл зæнхæбæл сæхе хафгæ, мегътæ кæрдæгбæл сæлфунæг фæууадзунцæ. Еци мегътæй уарунæй тæссаг нæ ’й, фал хуæнхти фæстейæй сау мегъи къубулæнттæ ку скæлунцæ, ку райгъусуй сæ гæбар-губур, цæгатæй хонсармæ ку батундзунцæ, мегъти дууæ къуари ку фæййеу унцæ, уæд ком гъæр, нæгæй байдзаг уй. Арверттивд никъкъæрц кæнуй къæдзæхи сæрмæ, æ маст кенæ дорбæл фæккæнуй, кенæ бæласæбæл, дууæ ’й рафадуй ’ма æ хъуæцæ искæлуй. Уой фæсте æставд æртæхтæй ниссæххæт кæнуй уарун».
Тæходуйтæ, кæсæг они, ци æвзагбæл финст æнц уабæл бакæсунгъон ку уидæ! Æруагæс ми кæнуй, ци устур зæрдæхцæуæндзийнадæ си райсдзæй, е, кудмузыкалон нивæнзт, уотæ дзурдбæстити зæллангдзийнадæй дæр. Автор уодæй баст æй æрдзи хæццæ, деси æй æфтаунцæ деденгути хуæрздæр æма хуарæнтæ, уомæ гæсгæ ба рауайунцæ уодæгас æма æцæгхуз.
«Къæдзæхи фахсбæл æносон гъунай æхсæнæй исирæзтæй минкъий деденæг æрвхуз сифти хæццæ. Цæмæдес каст кæнуй арви цъæхмæ, Ирæфи уолæнти зуст æзмæлдмæ ’ма рæстæгæй-рæстæгмæ æ сæр бателуй ирдгæмæ естæбæл фæсмонгæнæгау. Цазæ рæстæг æрбансæндуй мегъæ, къæдзæх æ хъури ракæнуй ’ма ниффардæг уй коми идарддæр. Минкъий деденæги листæг сифтæбæл цæстисугау ниууадзуй дони æртæхтæ».
«Ирæфи билæбæл – устур толдзæ бæласæ æ астæубæл рафæзтæ ’й арви цæфæй, фал нæ ракалдæй. Æ уæйуг иуæнгтæн се ’мбес бахускъæ ’й. Комæй æрбансæндуй зуст думгæ, æ дæлуагисти бацæуй, ниффот кæнуй.
Толдзæ багъæрзуй, ох-ох-охх, зæгъгæ, ’ма еу усми дæргъци басабур уй».
Гадай-фурт исгъомбæл æй Дигоргоми æрдзи гъæбеси, хуарз ин лæдæруй е ’гъдауттæ, зонуй, æ райгурæн гъæу куд исавзурстай, æ историк уд цудæй, уони. Æ сабидоги рæстæгутæ ин æнцæ æ ирæзти устурдæр фæлхæн, цæргæбонти æ хæццæ ка байзадæй, уæхæн:
«В последнее время все чаæе думаю о детстве, возвращаюсь к нему. Оно все больше видится как емкая мера искренности, взаимодействия с окружающим и нередко как эстетическая мера. Вновь приблизиться к нему – моя мечта. Именно в детстве я получил свои первые и прекрасные художественные впечатления».
Æвæдзи, царди дæр æнкъардæнгæс уоæмн уидæ. Æ мадæ дæр æй хонидæ (ме ’нкъард биццеу), зæгъгæ.
Æ радзурд «Еухатт изæригон»-и æхсæзанздзуд биццеу æ мади хæццæ ранæхстæр æй куройнæмæ. Æ ниййерæги хæссуйнаг цæмæй фæррæуæгдæр адтайдæ, уой туххæн æхе къæссамæ фулдæр нартихуар нивгæдта. Фæндагбæл ба прессай уæзæй æ уæргутæ фæтта сæ – фæтта сæ кæнун райдæдтонцæ, фал æ уаргъ зæнхæбæл æрæвæрунæй ба тæрсуй, оххай, исæргъувунгъон æй ку нæбал исуон, зæгъгæ.
Æ хæссуйнаг ба ибæл никки уæзæдæргæнгæй æнцайуй. Куройни мадæ еу усмæ дæр еу рауæн нæ бадæуй, ку инсадмæ æркæлуй, ку ескæми расæрфуй. Æппунфæстаг ба æрбадтæй æма дзæвгарæ усми дæргъи еци-еу рауæнмæ сæццæкæсæгæнгæ байзадæй, е ’ставд цæстисугтæ ба æртæхгай инсадмæ хаудтæнцæ. Биццеуи зæрдæ дæр мади кæнунмæ, исунгæг æй æма цæмæй ма ’скæуа æ цори, уомæ гæсгæ æхе æндæмæ кæрдæгмæ райста æма æхæдони дусæй æ цæстисугтæ расæрфта:
«Арв æстъалуйæй байдзаг æй, сæ астæу ба мæйи æрдæг ауигъдæй лæудтæй. Сæрдигон сабур æхсæвæ æ берæ хæзнатæ зæнхæбæл итудта, фал мæнмæ нæ гъардтонцæ. Мæ мади тæрегъæдæй мæ зæрдæ тонгæ кодта.
Еу рæстæги фæсте кæунвæлладæй ниффунæй дæн. Устур лæг мæ рази февзурдæй, сабургай мæ бæрзонд исиста æ къохти ’ма мæ е усхъæбæл æрæвардта. Уотæ бæрзонд адтæн, ’ма мæйæмæ мæ къохæй исхъæрттайнæ.
– Е дæ фидæ ’й, дæ фидæ, – кæцæйдæр мæмæ игъустæй Дацций дзурд.
Мæ фур цийнæй мæ гъæлæси дзаг нигъгъæр кодтон мæ медфуни ’ма мæ гъæрмæ фегъал дæн. Мæ мадæ тарстхузæй рауадæй куройнæй, фелваста мæ зæнхæй ’ма мæ æ хъури никкодта.
– Ма тæрсæ, – æ цæстисугæй уомæл росбæл мæ цæсгом нинцъулдтон, ’ма уотемæй фæстæмæ куройнæмæ бацудан.
Къада гъæйттæй зилдæй, цума ескумæ тагъд кодта, уоййау. Æхсæвæ е ’мбеси адтæй...»
Æстæнтæй уæлдар æ цæстисугтæ неке бауорамдзæнæй еци нивтæ кæсгæй, уæлдай дæр ба, æ сабийдогæ тугъди æнзтæмæ кæмæн æрхаудтæй æма æ фиди рæвдуд ка нæ базудта, уонæй. Сурх-Дигойрæгтæй Фидибæсти Устур тугъдмæ рандæ ’й 669 адæймаги æма си 322 фæммардæй. Уони хæццæ адтæй Лазæри фидæ Тазе дæр.
Ладæри фидæ Тазе адтæй фæлтæрдгун цауæйнон, æмбурд кодта тауæрæхътæ, кадæнгитæ, адтæй æрмдæсни, бахбæлбадæг, мадта ин кафунмæ ба æ раз неке ахæста. Уойтуххæн Лæзæр финсуй:
«Дæ фæлгонц агорун мæ цæуæти уинди, сæ фезмæлди, сæ ракъахдзæфи, сæ ниххудти. «Карз адтæй дæ фидæ» мин ма дзоретæ. Куду он федар, æнæ зустдзурд мæ цæуæтæн дæуау?
Архайун дæ дзурд фегъосунмæ. Ирæфи сæрти мæмæ хуæнхаг ирдгæ æрбахæссуй дæ уадиндзи гъæр, дæ дзурд дин не ’гъосун.
Нæ дæ зудтон ’ма дæ мæхецæн æргъуди кодтон.
«Дæ фидæ цауæйнон адтæй». Ирæф уордæг тар æхсæргун гъæди уг дзиназуй, ке не ’здæхис, уобæл æрхун кæнуй. Дæ къахи фæлмæн æфсæрсти сор къуæцæл дæр нæ басастайдæ.
Зæнхуарзон, хумгæнæг адтæ ди зæгъунцæ.
Алли уалдзæг дин дæ хумæбæл готон рауадзунцæ дæ цæуæт, уæддæр зæнхæ дæумæ æнгъæл кæсуй. Дæ фæстаг къахдзæф идард зæнхæбæл ракодтай.
Дзæнæт фестæд, дæ фæстаг тоги æртæх ци зæнхæмæ ниххаудтæй, е.
Игъосун дин дæ уадиндзи цъæхснаг гъæлæс, игъосун».
Æнæ фидæй ка сгъомбæл æй, еци сабитæ царди зиндзийнæдтæн уотæ ниффæразон æнцæ æма æгæр устур уæзæ сæ рагътæбæл ке æрæнцадæй:
«Цард мæ уæд арф дони уолæнти басхуайуй, уæд мæ арти амæттаг бакæнуй. Арти сурхзинг фестун ’ма æнцонæй фæттасун царди æнæхатир цæфтæй, фал дони уолæнмæ басхъеун ’ма бабæй мæ бауæр нихседуй фиццагæй федардæр. Артр æма донæй æхседуй æфсæйнаг; арт æма дон – мæ хъисмæт».
«Æрхун», – зæгъгæ, еци миниатюридæр бабæй Лазæр науæгæй раздæхуй æ фиди фæлгонцмæ:
«Мæ куствæллад фидæн æ цæсгон нæ гъуди кæнун. Зумæги не стур хæдзарæмæ ку æрбахезидæ, уæд æ хæццæ æрбахæссидæ уазал рæстæги карз уолæфт. Кæми гъæдæй сог ласунæй æрцæуидæ, кæми – цауæнæй. Хъириймаг фарсбæл байауиндзидæ, исесидæ æ нимæт. Æз еци рæстæг зелинæ æ къæхти буни ’ма мæ минкъий къохæй хуаинæ æ кæрцин зæнгæттæ. Сæ æмир гъæр нур дæр мæ гъостæбæл уайуй. Нур дæр мæмæ уотæ фæккæсуй, – уазал рæстæг дуар еске ку байгон кæнуй урух, уæд цума нуртæкки æрбахездзæнæй мæ фидæ, ’ма æрбацæуæгæн фæккæсун æ къæхтæмæ. Мæ фидæ ку уа, уæд æй базондзæнæн æ къæхтæй, æ цæсгон ин нæ зонун».
Хуæрзæригонæй седзæргæсæй ка æрæзадæй, уотемæй ба сфондз зæнæги ка исхаста, æ еци ниййерæг мади сорæт Лазæр равдиста цалдæр миниатюреми: «Хори бунмæ», «Фун», «Æнкъард сагъæстæ», «Амонд», «Цирти цори» æма иннетæми. Ами æцæгæй рабæрæг æй Гадай-фурти рахаст æ мадæмæ:
«Куд фæразис æнæ мæн? Кæмæн римæхсис дæ кæрдзини къæбæр? Ке сæр рæвдауис дæ фæлмæн армæй ’ма кæци саби бафунæй уй дæ гъæбеси мæн бæсти?
Æнзти цуди нидздзæгъæл дæн устур горæтти ’ма дæмæ нæбал æздæхун. Дæубæл æрхунæй мæ сæригъун исорс æй, ду ба батар дæ бунтон. Ци загъдæуа æнæхатир цардæн?! Мæ балци ниддæргъвæтин æй».
«Дæ уаргъ æрæвæрæ. Минкъий дæ фæллад исуадзæ. Дæ зин хæссуйнаг æнæ раййевгæй гургъахъ нæдтæбæл уал анзи...
Уæ, мæ фæллонгун мадæ! Идæрдти идардæй де ’нагъом сабий ивазуй æ незæй рист иуæнгтæ. Æнхусгъон дин нæ ’й, ’ма æ цæстисуг дæр уомæн кæлуй. Тæходуй, дæу хъиамæттæн аргъ искæнæ ескæд! Фал, сабийæй – дæ хæссуйнаг, æнхусгъонæй – дæуæй идард».
Аци миниатюритæ кæсгæй, адæймагмæ исæвзуруй уæхæн гъуди, цума автор æхемæ уайдзæф хæссуй, хъисмæт æй уотæ идардтæ ке фæххаста æма æ мади цори балæуунмæ рæстæг ке нæ ирдта. Æ исгъомбæлгæнæг зæнхæ, æ уарзон адæм – етæ арæхдæр фæуунцæ автори сæйрагдæр темитæ:
«Мæ аллибони катай мæмæ зинаргъдæр кастæй. Зелдогъ кодтон гъуддагхузæй бæнтти зелахари. Рæстæгбæл мæ барæ нæ цудæй. Мæхуæдæг адтæн рæстæги цагъайраг».
Миниатюрæ «Кæд æрцаудзæнæ»-и автор æхуæдæг æхемæ дзоруй æ мади номæй:
«Мæу од ниффæлладæй дæ фæууиндæмæ æнгъæл кæсунæй. Еци-еу нивæ уайуй æдзох мæ цæститæбæл: дæ балцийæй æрæздæхдзæнæ, мæ сагъæсгун хъæболæ, ме ’нкъард биццеу, æрбахездзæнæ къæсæрбæл ’ма мæ рази дæхе æруадздзæнæ урундухъбæл. Ракæнæ мин дæ балций хабæрттæ, мæ киунуггин биццеу».
Биццеу æ фуни уинуй: хъурройти бал сæ тургъи æрбадтæй æма хоритауæни нартихуари нæмгутæ уедзунцæ. Минкъий уоддæр ба æ мадæ лæууй æма сæмæ кæлуй æ дууæ армитъæпæни æ реубæл исæвæргæй:
«Цæмæннæ мæмæ ести исдзорис, мæ фуни дæ ку фæууинун, уæд? Ду æй зудтайсæ, еци фун ци адтæй, уой.
Кенæ, кæд фæдздзорис, фал ду кæми дæ, уордигæй дзурд н е ’гъусуй».
Аллихузон нисанеуæгтæй идзаг æй нæ цард, æрмæстдæр сæ гъæуй лæдæрун æма æнкъарун:
«Нур исирæзтæй ’ма зæнхæй фæххецæн кодта ингæни горен. Æ еу фарс ин бæрзонд исиста, зæнхæй æй дзæвгарæ исцох кодта. Æфсæйнаг горен æма бæласи æздухст, хевæндæ ирæзти цидæр сосæгдзийнадæ адтæй. Сæ бакаст, еу æрдигæй фуд фахъæра, иннемæй ба, цума, æхсинцъæ – фуд зукъур бæласæ, ингæн горенæй исуæгъдæ кæнунмæ гъавта, уотæ. Бæласи æздухт къалеутæ, цума, Дацций къохти æнгулдзитæ адтæнцæ.
Тухгин, хевæндæ, сæребарæ уарзагæ силгоймаг адтæй Дацци, – хъор æй кæнуй горен».
Æцæгдзийнадæ æмеуæг кæнуй, Гадай-фурти поэтикон хелæдæрундзийнади хæццæ. Фулдæр хатт автор бафтуйуй фæлгонцти уацари. Е хауй айдагъ æ прозæмæ нæ, фал е скульптуритæмæ дæр. Автор уой туххæн æхуæдæг уотæ зæгъуй:
«Ворона как символ неодинаково трактуется в мифологии разных народов. Осетины говорят: «Ворона в доме – жди несчастья». Часто это знамение встречи человека с судьбой. В другом диапазоне это конфликт или взаимодействие челвоека и природы. Так или иначе – это неоднозначное, универсальное олицетворение. Человек между добром и злом, в преддверии сложных поворотов жизни».
Æ радзурд «Цикой мæлæт», – зæгъгæ, уоми сæйраг архайæгбæл цидæр мæлæтдзаг нез балæфстæй, æ гъау Къамати фæстетуарунтæ фæндæгтæ ку кæдзос кодта, уæд. Æ уосæ Селуйæй æруæгæс кодта, æ лæг ке фæййервæздзæнæй, цалинмæ са тургъæмæ сау халон нæ батахтæй, уæдмæ:
«Салу æнæхуссæг æма фæлладæй æхе бакъолæ кодта Цикой рази урундухъбæл ’ма уайтагъд рафунæй æй. Æ фуни фæууидта: хæдзарæмæ, раст Салуй уатмæ, æрбатахтæй сау халон, хъуахъ кæнгæ разилдæй уати, уæдта райсавдæй. Салу æ фур тасæй фегъал æй, ракæсæ-бакæсæ ракодта халон агор, уæдта никкудтæй. Æ фун некæмæн загъта, фал æхенимæр саутар кодта».
«Мæ хоритауæнмæ сау халон, тæппæлæнгæ фæууа, хъæрццигъай амæттаг, хъеццаугæнгæ æ фудцъулуз къæдзæ къæхтæбæл æрбараст уй. Лæдзæгæй дæр æй не ’ргъæвун; тæхгæ нæ кæнуй, багæп кæнуй лæдзæги сæрти. Мæ мастбæл мин барæй цæнхæ кæнæгау мæмæ никкæсуй, æппундæр ми не ’фсæрми кæнуй. Мæ уодæй уод кæнун мæ хоритауæн багъæуай кæнунбæл.
Сау халон мин, сау рун æй фæххæсса, нæмуггай фæууигъта мæ хуар. Барæй уотæ кæнуй, æндæра халон хоритауæнмæ цæугæ ка фæууидта? Ци гъæуай кæнон, уой дæр си нæбал ес, ниггаффет æй мæ хоритауæн!
Тургъи астæу ма уæгъдæ гебена итигъд æй. Уæддæр лæуун гъæуайгæс. Фур мæстæй, ме ’нæбонæй мæ цæстисуг калун.
Хор дæр ранигулдæй. Цæмæн ма ’й мæ лæуд? Нæдæр хоритауæн нæбал ес, нæдæр хори гъар! Цъаммар сау халон мæ алливарс зелуй æ фудцъулуз къæдзæ къæхтæбæл ’ма мæ уодхарæй маруй».
Хатгай фун æма æцæгдзийнадæ исеуунцæ æма кæсæг гъуди кæнун райдайуй, еци радзурди ци дæлгъуди æвæрд ес, зæгъгæ.
Лазæрæн æ рамæлæтæй 10 анзей фæсте Сурх-Дигори астæуккаг скъолай азгъунсти фарсбæл тонгонд æрцудæй мемориалон фæйнæг. Æ автор, Лазæри æмдогон æма æмбал, æмгъæуккаг Соскъити Валоди. Уоми дæр Лæзæри хузи фарсмæ конд æрцудæй халон – скульптори уарзондæр мæргътæй еу.
Цæрæнбонти æхе сфæлдистадæй æрази нæ ун – Лазæри уодигъæдон минеугутæй еу. Уой туххæн уотæ зæгъуй æ эссе «Уæззау фун»-и:
«Устур дортæ Ирæфи донгæрон æнцæ, мæсуг кæми дасун, еци бунат ба дзæвгарæ уæлдæр æй. Кæрз хæрди уæлбилæ къæдзæхбæл еу минкъий лигъз гæппæл ес, ’ма уоми.
Де знаг донгонæй тугул дортæ фæттолæд. Дор мæ разæй искæнун, ’ма ’й толун фахсбæл уæлæмæ. Уодагъай кæнун, цалинмæ исхъæртун мæсуги бунатмæ, уæдмæ.
Фæлладæй исбадун дорбæлБичег ’ма еу рæстæг рауолæфун. Берæ уолæфун мæ равгæ нæ ’й: лæги цард цубур æй, мæ мæсуг ба нурма æрдæг даст дæр нæма ’й. Фестун, батолун дор ’ма ’й æрæвæрун лæхудзи хæццæ æ бунати мæ мæсуги ирæзгæ фарсбæл.
Донгæрон мæмæ æнгъæл кæсуй иннæ бæлдатгонд дор, ’ма нирраст ун урдугмæ. Ирæфи дон цæлхъитæгæнгæ æнсæндуй размæ, æ сонт гъæр комбæл хæлеу кæнуй, æ сæрмæ листæг æртæхтæй мегъæ бадуй.
Нæуæг дор толун мæ разæй, тухæзмæлдæй фæллад иуæнгтæ зир-зир кæнунцæ, фал дор уæддæр исхъæртун кæнун æ бунатмæ, ’ма мæ мæсуг ирæзуй.
Еу дор æгæр устур адтæй, туххæйти æй исхъæртун кодтон фахси астæумæ, уæдта ’й нæбал бауорæдтон. Дори уæзæ фæууæлахез æй ме ’уæнгти хъаурæбæл ’ма фæстæмæ ратулдæй. Æ буни мæ ницъцъæлæ кодтайдæ, фал мæхе еуварс рагæлстон ’ма коми фахсбæл дæлгоммæ байзадтæн. Дор гæбар-губургæнгæ раевгъудæй коми бунмæ ’ма æ цъæп фæццудæй дони. Мæ фур адæргæй хъурдохæнгæнгæ райгъал дæн. Ме ’уæнгтæ адтæнцæ хедуомæл æма фур фæллад».
«– Цæмæн къахис æвæлмæцгæ дор, ци агорис дори хурфи?
– Мæ зæрди катай си нисайнагау æвæрун».
Радзурд «Мийнæвар»-и сæйраг архайæг Тамати Аслан – скульптор, цæруй æма косуй пъадвали азгъунсти. Æ зæрдæмæ цæуй сæ синхонти кизгæ Зæринæ, фал ин æ зæрди сосæг сагъæс раргонкæнунгъон ба нæй. Æ зæрди мæтæ æвдесуй æрмæстдæр æ дорæй исконд фæлгонцти. Кизгæ æма лæхъуæн кæрæдземæ кæсунцæ комкоммæ уарзон цæстингасæй. Уотæ кæсуй адæймагмæ, цума дор дæр уарзондзийнади уæлдафæй уолæфун райдæдта. Е ’мбал Симон Зæрини скультори æ рмадзæмæ ку æрбахудта иуазæгуати, уæд кизгæ æ фур дессагæй сах лæугæ байзадæй:
«Лæг зæгъунгъон ке нæ ’й цъухæй, уони исзæгъунмæ гъавуй æндæрхузи, дор къахгæй. Хуæдбарæй æхе рахецæн кодта адæнæй ’ма хъиамæт кæнуй. «Устур исзæгъуйнæгтæ ес, æвæдзи, æ зæрди», – гъуди кодта Зæрийнæ.
Еуетæ сæ зæрди тингун фæззæгъунцæ музыки, иннетæ – аййев дзурдти хæзнатæ агоргæй, ка – æндæрхузи. Уæхæнттæ дæр фæууй, ’ма æ зæгъуйнæгтæн не ’ссеруй æвзаг, æррадонæмæ бафтуйуй. Æвæдзи, хумæтæги рист нæ ’й, æ карз уолæнтæ батар кæнунцæ уоди. Фал ци устур цийни арт фæссодзуй æ æзрди, æ бон ку бауй рæсугъд исзæгъун æ уоди катай!
Нур къуар анзи хебарæ ахæстдони цæруй Аслан, гъуди дæр нæ кæнуй, æндегæй ци цард цæуйд, уой. «Ци æй хонуй æ фæсте»?
Зæрийнæ дестæ кодта æ меднимæр: «Циуавæр адæймаг гъæуама уа, æхе нивондæн ка хæссуй æнæбæрæг æнкъарæнтæн!» Æнæбæрæг æнцæ, уомæн æма ’й æхуæдæг дæр нæма лæдæруй, ци ’рдæмæ ниццæхъал кæндзæй уолæн, уодхар кæнуй, фал зæнхæбæл уæхæн тухæ нæййес, уой æ надæй ка раздаха».
Зæрини бон балæдæрун нæй, скульптор уæхн хумæтæги косæнгæрзтæй косгæй, уарзондзийнадæ, æ рхун, маст æма уодисконд равдесунгъон кутемæй æй, уой:
«Æхебæл æппун ка нæ ауæрдуй, æ уодбæл æ къæхтæй ка хæтуй... Уæддæр цидæр æнæкæрон бæрзонддзийнадæ ес æ уоди гъæди».
Хиццаг нæ рауадæй сæ романтикон истори. Фал æй кæсæг ба лæдæруй, æцæг аййевадæн уæвæн ес, уарзт кæми уа, уоми. Æрмæстдæр уарзтбæл æнцойнæ кæнуй цард, уой фæрци райгурунцæ æцæг аййевади хæзнатæ.
Прозæй финст æмдзæвгити уарзт æ алли хузти æ билтæй нæ кæлуй, мæнæ æригон биццеу цидæртæ æ зæрдæбæл куд бадаруй, уотæ.
Фал уæддæр æ зæрдæбæл ба бадардта силгоймаг Зарети фæлгонц. Е цъинагондмæ хæрдмæ галста биццеумæ туæстæ. Биццеу ин багъуди кодта æ тухгин къохти æмбæлд æма æ ходæндзаст цæсгон. Рафтадафони инайæгæнæн машинæ бауорæдтонцæ æма еугурæй дæр сæхе рæфтодгæнæн бунатмæ райстонцæ:
«Галтæ кæрдæгмæ бакодтон ’ма ратъæбæрт кодтон станмæ.
Æ цæститæ æхгæд адтæнцæ, фал æ рæзти ку рауадтæн, уæд мæмæ æ къах бадардта, ’ма мæ тъæп фæццудæй зæнхæбæл, уæдта мæ æ тумбул, федар къохтæй æхемæ балваста. «Кумæ тагъд кæнис? Мæ рази бабадæ».
Æ бауæри адгин тæфæй мæ сæр разилдæй. Æгас будури деденгути тæф æ бауæри адтæй.
– Рамæ уадзæ, рæфтадмæ цæун!
– Хъæртдзæнæ, раги ма ’й. Цæмæннæ дæ фæндуй мæн рази бадун?
– Рæфтадмæ цæун, – нæуæгæй мæхе ратонунбæл архайдтон.
Æ реутæ бунтон байгон кодта, сатæгдæр ин куд адтайдæ, уотæ.
Æ уæргутæ – игон.
Æнгон мæ нилхъивта æ реумæ, уолæфт мин нæбал фагæ кодта. Æ тæвдæ бауæр хорæфсæст адгин тæф кодта».
Æ эссе «Уарзт»-и автор æвдесуй дууæ рацæргæ адæймагей рахастдзийнæдтæ. Етæ сæ зæруайи уæнгæ багъæуай кодтонцæ сæ зæрдити рахастдзийнæдтæ. Зæронд Косер хъур-хъур кæнуй, æ цардæмбал ин æ уоди кæдзосдзийнадæбæл нерæнги уæнгæ дæр ма гурусхæ ке кæнуй, уобæл:
«Адæймаги зæрдæ зæронд нæ кæнуй. Мæнмæ уотæ кæсуй, цума уонæй зæронддæр дæн ’ма син хицæ кæнун сæ уарзтмæ».
Автор ами банисан кодта:
«Цъизи дони билгæрон æхсæвæ ’й нур, æнафонæ, фал нин рахецæн нæййес кæрæдземæй. Мæ хъури буни де ’хсицгон, фæлмæн уолæфт. Дæ бауæри алли фезмæлд дæр æнкъарун.
Дууæ уоди исеу æнцæ, ’ма тог æмцæф кæнуй. Æхсæви тарæй уги тарст гъæрмæ фестъæлфис. Ма тæрсæ: æрдзæ уарзондзийнадæн æ хъозон æй, æзнаг ин нæ ’й.
Мах берæ цæрдзинан, æхсæви адгин сосæгдзийнадæ не ’вдесæн. Æнзти идарди, уæларви изæдбадæнтæй нæ уодти гъар хори фæлмæн тунти хæццæ хаудзæй зæнхæмæ ’ма уозæлдзæй уалдзигон деденæги бауæрбæл. Рæсугъд уарзти цийнæ не ’сæфуй, е æрдзи хъаурæ æй».
Мадта æ хуæдхузон финстæгутæ дæр сæ кæдзосдзийнадæй дæлдæр бунати нæ лæуунцæ.
Уæлдай зæрдæмæдзæугæдæр ба рауадæнцæ, æхе æ рамæлæтæй раздæр æ цардæмбалмæ кæми хатуй, еци гъудитæ:
«Мæ дзурди сæр ду дæ, мæ сауæрфуг бийнойнаг. Мæ гъудити гъар æмбæрзæн, мæ сонт катайти æмбаргæ рæвдуд. Дæ уоди фарнæй фæрнгун æй мæ зин фæндаг. Мæ сосæни мæйи хуæнхаг сауæдонæ. Мæ гъизт зумæги уодæнцойнæ.
Хуарз амонди аккаг адтæй дæ уод. Дæу аккаг цийнæ не ’ссирдтон мæ царди. Æз фудгин уогæй, тухст сахати мæнмæ некæд ракастæ лæкъун æрфугæй. Мæ усхъæз дзурд мин мæ цæстæмæ некæд бадардтай.
Цалинмæ мæ цæститæ æносмæ нæма æрæхгæдтон, уæдмæ мин дæ гъар къохæй æмбæлæ мæ цæсгонбæл.ю Мæ уоди уæззау рист нецæмæ дарун уæд».
Айдагъ цубур радзурдтæ æма эссетæ нæ ’нцæ цæмæдессаг финст, фал ма цалдæр рæнгъемæй финст ка æрцудæй, еци гъудитæ дæр:
«Къерей æрдæг мæбæл æруадæй кувди. Нæхемæ æнкъардæй æрбаздахтæн ’ма урундухъбæл мæе бауагътон. Дацци мæмæ лæмбунæг кастæй, уæдта мæ бафарста: «Кувди фингæ гъæздуг адтæй æви нæ?»
Берæ фæгъгъуди кодтон, уæдта æрæгиау загътон:
– Фæрзеуæй гъæздуг, фал зæрди бæркадæй гъæуаггин адтæй.
– Фæрзеуи бæркад уодæн нæ тайуй, зæрди рæвдуд æй ку нæ тава уæд.
Дацци ниууолæфтæй ’ма къæсæрбæл рахизтæй тургъæмæ».
«Æнæнгъæлти базæронд дæн:
мæ тæнуадолтæбæл мет
нæбал тайуй».
«Пæррæст-пæррæст кæнгæ тæхгæцъеу хæдзари сæрмæ истахтæй, уордигæй æ цъеп-цъеп райгъустæй. Минкъий биццеу искастæй хæдзари сæрмæ, æ минкъий къохтæ исдаргъ кодта цъеумæ. ÆХецæн цидæртæ дзурдта, фал ин балæдæрæн н’ адтæй, æвæдзи тæхгæцъеу курдта. Уотæ ймæ кастæй – е гъазæн æй. Цъеу бунтон фæттахтæй, арви цъæхи ратар æй. Сувæллон никкудтæй!»
Гадати Лазæри сфæлдистадон дуйней цæруй берæ аллихузон адæм. Етæ æнцæ æ гъæуккæгтæ, æ зæрдæмæ хастæг ка æй, еци бæстихай. Ами рабæрæг уй автори зæрди рахаст, æнæбари дæр кæсæгмæ сæвзурий сагъæс – æ киунуги ци зæгъуйнаг адтæй автор?
Æна æнæбари дæр æрцæудзæнæ уæхæн хатдзæгмæ: «Етæ еугур дæр мæн адон æнцæ, кæд фæйнæхузон æнцæ, уæддæр. Фал сæ берæ уарзун, уомæн æм мин си алке дæр æ уоди скондæй еу къæртт бахай кодта. Етæ мæ хæццæ цардæнцæ цардæмдæргъци, уони цæстæй уинун мæ гъæу, мæ бæстæ».
Радзурд, æмдзæвгæ, миниатюрæ уа, алкæми дæр си автор байвæруй бæрæг-бæлвурд гъуди: цард æхе ци ’й фæндуй хузи дæр ку æййева, уæддæр адæймаг ба гъæуама байзайа æхе хузæнæй. Мах не ’гас дæр дзуапп дæттæн нæ гъудтæгутæ æма нæ миутæбæл, æррæстæ уотидæй неци исæфуй.
Гадай-фурти дзурд хуарз бадуй, æ киунугæ идзаг æй æмбесæндтæ, уадзæндзурдтæй. Дигорон æвзаги гъæздуг æвæрæнтæй æнтæсттæй пайда кæнун æй æ бон. Лазæри байвæрд устур æй нæ литературæмæ айдагъдæр киунугæ ке ниффинста, уомæй нæ, фал нæмæ æхе нæуæг дзурдиздæхтæ. фæлгонцтæ ке æрбахаста, уомæй дæр. Æ киунуги фæрци ин никки хуæздæр балæдæрдтан æ зæрди рахаст...
ГЕТЪОТИ Ларисæ,
Республики Киунугæуарзгути æхсæнади,
РЦИ-Аланий культури скъуæхт косæг
