Дигорский язык
Видео
ЖЗЛ
Искусство
Достопримечательности
Поэзия
Фольклор

Рагон дигорон зартӕ

Рагон дигорон зартӕ

Рагон дигорон зартӕ

   

 Рагон дигорон зартӕ

 Адӕймаг ӕхе ӕнӕбафӕрсгӕ нӕ фӕууй: минкъий Дигорӕ, къохидзаг уогӕй, уӕхӕн алӕмӕти дессаг уадзимистӕ куд исфӕлдиста? Фал аци фарстӕн нæ рагон зартӕ ӕма кадӕнгитӕ сӕхуӕдтӕ дзуапп дæттунцæ - Сослани ӕндурӕ фӕсуарун арви еу кӕронӕй-иннемæ йæ алли хузти куд разиннуй, уотӕ си бӕрӕгӕй зиннуй нӕ фиддӕлти Бӕстӕ - итигъд будуртӕ, устур цӕугӕдӕнттӕ, денгизтӕ. Уомӕ гӕсгæ дес кӕнун нӕ гъӕуй нӕ рагон зартӕ ӕма кадӕнгити архайд фулдӕр хатт нӕ нури цӕрӕнти ке не цӕуй, уобӕл дӕр, аййевадон ӕгъдауӕй син дуйнеофн фольклори хуӕздӕр уадзимисти рӕнгъӕбӕл ӕрӕвӕрӕн ке ес, уобӕл дæр - етӕ устур адæми устур артæй нæ абони бонмӕ ка 'рхаудтӕй, еци цӕхӕртӕ - стъӕлфæнтӕ 'нцӕ.
     Цубур радзурди, ай-гъай, мах нӕхецӕн ихӕсӕн нӕ есӕн не дзухӕйдзоргæ исфӕлдистадӕбӕл лӕмбунӕгӕй ӕрдзорун - уой туххӕн бӕзгин киунугутӕ финсун гъæуй. 'Ма еци устур ӕма зин кустмæ ескӕд бон ка бавнала, е ба устур фарни гъуддаг бакӕндзæнæй нæ адӕмӕн. Мæн ба фӕндуй дууӕ дзурди зæгъун «Хъӕрӕмсаухалти Хъансаубийи зар»-и туххӕн. Фиццаг æй ку бакастӕн, уӕд мин мӕ зӕрдӕ исӕнкъусун кодта ӕ гъудий арфæй, æ поэтикӕй, æ тарф ӕнкъарӕнтӕй - еу дзурдӕй устур аййевадӕ æ кæнон бакодта. Дес кодтон, ӕ композици куд дӕсни арӕзт ӕй, куд æнæлазӕ 'нцӕ алли 'гъдауæй дӕр ӕ гъудиӕдтӕ, куд раст æвдист цӕуй персонажти психологи! Фал ӕгасемӕй дессагдӕр ба Хъӕнтини copæт æй. Нӕ фольклори силгоймаг ахӕссуй агъаззаг бунат, ӕносон ӕма ӕнӕкӕрон ӕй ӕ уарзт, фӕрнӕйдзаг æй æ ном, бӕрзонд - ӕ намус, бӕркадгун - къох, зӕлдагæй фæлмæндæр – æ зæрдæ. Ку багъæуй - тугъди ӕлвæст æхсаргарди хæццæ балæгæрдуй нæлгоймæгти разæй. Фал æй еу хузи не 'вдесунцæ æнæном адæмон поэттæ, царди куд фæууй, уотӕ ин кӕнунцӕ ӕ сорӕт дӕр – цæйбæрцæбæл рæсугъд æма хуӕрзуод фӕууй, æ фӕливд ӕма ӕ хийнӕ дӕр арӕх уойбӕрца фӕуунцӕ...


Малити Васо




ХЪРӔМСАУХАЛТИ ХЪАНСАУБИЙИ ЗАР

Хъӕрӕмсаухалти Хъансаубийӕн ӕрдхуард ӕлдар-ӕнгарӕ адтӕй.
Йе 'рдхуард ӕлдар-ӕнгарӕ имӕ ӕрцудӕй:
- Æз не фидтӕлти ӕгъдау нӕ фесафдзӕнӕн;
Нӕуӕгосхундӕй цӕун идард балци.
Йеу æригон силгоймаг дӕ къохи уадзун,
Ме 'стур æууӕндгин ӕрдхуард ӕнсувӕр Хъансаубий.
Ӕз некабæл ӕууӕндун Хуцауӕй дӕлӕмӕ дӕуæй фæстæмæ,
Ӕрхун кӕнун æй ме 'раздагъдмӕ ма бауадзӕ!
Дӕ рӕсугъд игъӕлдзӕг дзурдтӕ йин алли сӕумӕ дӕр,
Алли æхсæвæ дæр куд кӕнай, уотӕ.
Хъансауби йин равардта дзурд:
- Дæ зæрдӕ ма фехсайӕд, ме 'рдхуард ӕнгарӕ,
Йеци устур ихӕс мин ме 'рагъи кӕми ниввардтӕй, уоми.
Æлдар рандӕй афӕй балци.
Хъансауби дӕр иссудӕй ӕма ӕлдари иуазӕгдони ӕрбадтӕй.
Хъансауби ӕгас дзиллити астӕу адтӕй
Истур номдзуд, истур кондгин лӕг.
Ӕлдари уоси размӕ цудӕй алли сӕумӕ дӕр,
Хъӕбӕр рӕсугъд игъӕлдзӕг дзурдтӕ ӕ цори фӕккӕнидӕ
Ӕма фӕстӕмӕ раздӕхидӕ.
Мудгун махсуми хъӕзин ӕ рази дардта,
Уой йин баниуазун кӕнидӕ, ӕма уотемӕй рацӕуидӕ.
Изæрæй дæр æ цормӕ бацӕуидӕ,
Алли гъазӕн дзурдтӕ фӕккӕнидӕ,
Фӕстӕмӕ йеу рацӕуидӕ.
И æлдари уосӕ Хъансаубийи зӕрдибунтӕй ниууарзта.

Æ унӕути йимӕ минӕвӕрдтӕ кӕнун баидӕдта.
Хъансауби адтӕй истур ӕууӕндгин лӕг
Ӕма гъуддаг ӕндӕр хузи ӕвдиста,
Не 'рдхуард ӕнгарӕн йе 'рцӕуни бӕндтӕ ку 'рхӕтдзӕ 'нцӕ,
Уӕдта йибӕл ӕлдари уосӕ ӕма ӕ унӕут баунаффӕ кодтонцӕ:
- Кæми нин нæ дзурдмæ нæ баигъуста,
Уоми нæбӕл ӕлдари ардаудзӕнӕй
Ӕмӕ нӕ исафун кӕндзӕнӕй!
Ӕ махсуми хъæзини йин алли лӕгъузеугутӕ никкӕндзинан,
Цӕмӕй фӕммард уа, уомӕй.
Сæ дуггаг унӕут сӕмӕ игъуста,
Сæ алли дзурдтӕ дӕр син фегъуста,
Хъансаубимӕ рацудæй унӕут ӕма йин загъта:
«Сæ коммӕ ке нӕ бакастӕ,
Уой туххӕн, дӕ махсуми хъӕзин ка'й
Уобӕл дин алли лӕгъуздзинӕдтӕ кӕндзӕнӕнцӕ
Ӕма дин æй ниуазун кæндзӕнӕнцӕ».
Сӕумӕй бацудӕй, ӕ рӕсугъд зонӕндзинӕдтӕй
Фӕстӕдӕр нецибал ниууахта,
Уотӕ йин алли рӕсугъд дзурдтӕ фӕккодта,
Ӕ рӕсугъд сау закъӕ ка 'дтæй,
Йе ӕ тӕгкӕ бунтӕй ӕркалдӕй;
Ӕ рӕсугъд сӕригъун дӕр ӕркалдӕй;
Ӕ кӕдзос бауӕрбӕл алли лӕгъуз нез фӕззиндтӕй.

Ӕрцудæй æ хæдзарӕмӕ.
Йе 'стур нондзуд кизгӕ Таубече йибӕл
Зӕрдибунтӕй никкудтӕй:
- Ме 'стур нондзуд фидӕ!
Дӕ рӕсугъд сау закъитӕ дӕ уӕле ку нӕбал ӕнцӕ,
Уотемӕй мӕмӕ ӕрцудтӕ!
Алли лӕгъуз незтӕ дӕбӕл фӕззингӕй,
Уотемӕй ку 'рцудтӕ!
Ӕ рӕсугъд уосӕ Хъӕнтинӕ дӕр ибӕл
Зӕрдибунтӕй никкудтӕй:
- Хуарздзинадӕ кӕнунмӕ ку фӕццудтӕ,
Лӕгъузеугути хӕтдзӕ ба нӕмӕ ӕрцудтӕ!
Ӕрайста мӕгургори хурдзинтӕ:
- Хуӕрзбонӕ, хуӕрзбонӕ, мӕ уарзон бинойнаг Хъӕнтинӕ,
Мӕ уарзон кизгӕ Таубече,
Хуӕрзӕбонӕ рауотӕ, хуӕрзӕбонӕ!
Ӕз цӕун истур дзиллитӕмӕ хуасагор,
Мӕ марди хабар уӕмӕ йескӕцӕй ку 'ригъуса,
Уӕд мӕбӕл зӕрдибунтӕй никкӕуетӕ!
Рацудӕй. Дзиллитӕбӕл хӕтун баидӕдта.
Йеу истур ногъаййаг гъӕумӕ ниццудӕй.
Уоми, ка 'рзӕронд ӕй, уӕхӕн истур цӕрӕнтӕмӕ бакастай.
Хӕдзарӕмӕ хӕстӕггомау дууӕ иуазӕгдони,
Хӕдзарӕмӕ хӕстӕгдӕр ци иуазӕгдонӕ адтӕй,
Уордӕмӕ бараст ӕй.
Иуазӕгдонӕмӕ бацӕугӕй йин
Хани уосæ æ фӕсонтӕ раундта.
Хани цӕрӕнтӕ адтӕнцӕ,
Хан ӕхуӕдӕг рамардӕй,
Фал уосæ æхуӕдӕг ба ма баизадӕй.
И уосæ уæхӕн уосӕ адтӕй,
Ӕма берӕ бӕндти нӕ фӕццардӕй хани хӕтдзӕ.
Ӕ унутмӕ исдзурдта:
- Иуазӕгдонӕмӕ уӕхӕн лӕг бацудӕй, -
Ӕ фӕсонтӕ йин рауидтон,
Ӕма некӕд фӕууидтон уӕхӕн хуӕрзконд лæг!
Ӕ унутмӕ исдзурдта:
Тагъд цӕугӕ ӕма'й бабӕрӕг кӕнӕ!
Рацудӕй унӕут.
Иуазӕгдонӕмӕ йимӕ бакастӕй ӕма йин загъта:
- Мӕнӕ ӕфсинӕ фӕрсуй, циуавӕр дӕ, зæгъгæ.
Йе ба йин захта:
- Хуасагор лæг, фӕллад лӕг дӕн.
Аци бунат уӕхӕн бунат ӕй,
Ӕма берӕ ка баиуазӕг кодта,
Уомæ гæсгæ æрбацудтӕн,
Зонгæ бай нæ кæнун,
Ке иуазӕгдонæ'й, уой.
Унӕут ба йин захта:
- Хани иуазӕгдонӕ 'й. Хан ӕхуӕдӕг рамардай,
Ӕ уосæ ба баизадӕй ами.
Рацудӕй унӕут ӕма загъта и уосӕн:
- Гъе, уӕхӕн иуазӕг ӕй. Незӕй ӕфхуӕрд ӕй,
Фал уой дзухӕй адгиндӕр ӕз нӕ фӕууидтон.
Рарвистон: - Цо, мардта' й ардæмæ æрбакæнæ,
Мӕнӕ дӕмӕ ӕфсинӕ дзоруй, зӕгъгӕ.
Хъансаубийи бахудта ӕфсини цормӕ.
Хъӕбӕр лӕмбунӕг ӕй бафарста ӕфсинӕ
Хансаубийи
 æ гъуттæгтæбæл.
Ӕ хабартӕ йин Хъансауби дӕр радзурдта,
Уӕдта йин Хъансауби загъта:
Цо, мадтай ардӕмӕ ӕрбакан,
- Ӕнӕлӕг хӕдзарӕмӕ ке 'рбацудтӕн,
Уой мин бахатир кӕнӕ,
Аци æхсæвӕ мӕ де 'уазӕгдони бауадзӕ,
Фӕллад лӕг дӕн, ӕнӕхъарӕ.

Ӕфсинӕ йин загъта:
- Хӕлӕф ма ракӕнӕ,
Бауолӕфӕ, - зæгъгæ, йин загъта
Дӕ незти туххæй дæр дин
Амал гъӕуама ами ӕрцӕудзӕнӕй.
Хани уосӕ йимӕ зелун баидӕдта,
Ӕ незтӕ минги дӕр кӕнун баидӕдтонцӕ.
Уӕдта 'й йеу бонӕ бафарста:
- Дӕ незтӕй дзӕбӕхдӕри туххӕй
Нецӕбӕл гурусхӕ кӕнис дӕхебӕл?
- Дзӕбӕхдӕр кӕнун баидӕдтон,
Мæ зæрдæ хъӕбӕр рохс кӕнун баидӕдта.
Йе ба йин загъта:
- Ами ӕз уӕхӕн хӕдзарӕ дӕн:
Мӕ бӕхгӕстӕ истур бӕхӕргъӕутти хӕтдзӕ будури 'нцæ;
Мӕ фиййӕуттӕ дӕр истур фусти дзогти хӕтдзӕ будури 'нцӕ:
Мӕ гъонгӕстӕ дӕр уотӕ.
Нур ба хецау нӕййес, мӕхецӕй фӕстӕмӕ, - зæгъгæ, йин загъта,
- Ӕрцӕрӕ мӕ хӕтдзӕ, - зæгъгæ, йин загъта.
Мæйи бонмӕ дӕ дӕ мадӕй куд раигурдтӕ,
Уотӕ ӕнæнез бунати ниввӕрдзӕнӕн ӕз.
Хъансаубийӕн ӕ зӕрдӕ хъӕбӕр фесхуста.
Мæ стур уарзон бинойнаг Хъантини
Куд ниууадздзӕнӕн, - зæгъгæ, -
Абони уӕнгӕ мӕ ӕнӕ зӕрдихудтæй ка фӕххаста!
Лӕг ку расагъӕси ӕй, уӕдта йин загъта ӕфсинӕ:
- Цӕбӕл дӕр расӕгъӕси дӕ ӕма мин æй,
Корун ди, куд зӕгъай, уотӕ.
Йе ба загъта: - Мæ зæрдæ уобӕл расагъæсий,
Ӕма мӕ къохи йес уӕхӕн силгоймаг,
Ӕма ӕнӕзӕрдихудтдӕр адӕймаг уодзӕнӕй,
Уой ӕнгъӕл нӕ дӕн,
Май куд ниууадздзӕнӕн, - зæгъгæ, йин загъта.
- Уомӕн ба дин ӕз хуасӕ искӕндзӕнӕн,
Хъӕбӕр имӕ куд фезнаг уай,
Кудӕй ниууадзай, уотӕ!
Æтӕ хатти йин ард бахуӕрун кодта, -
«Куд мӕ нӕ фӕссайдзӕнӕ ӕма
Мӕ хӕтдзӕ куд цӕрдзӕнӕ», - уобæл.
Ӕ нези тухстдзинадӕмӕ гӕсгӕ
Хъӕбӕр тухстӕй ард бахуардта.
Дзурд равардта: - мæйи бонмæ
Мӕйи бонмӕ Дзурд равардта:
Дӕ фитдзагон уинди дӕхе фӕууиндзӕнӕ!
Ӕрцардӕй ӕ хӕтдзӕ. Дууӕ анзи рацардӕй.
Ӕуосӕ Хъӕнтинӕ ӕма ӕ рӕсугъд кизгӕ Таубече,
Йетӕ сӕ гъӕуисӕри стур бӕрзондбӕл
Стур сау дори сӕрмӕ исхезиуонцӕ,
И будуртӕмӕ фӕккӕсиуонцӕ,
Алли цӕуӕгмӕ фӕккӕсионцӕ,
- Гъе, ци нин фӕдтӕ, ци, Хъансауби, зӕгъгæ,
Цӕуӕг цалинмӕ уиниуонцӕ,
Уалинмӕ фӕккӕсионцӕ стур сау дори сӕрӕй.
Ку нӕ син разиннидӕ Хъансаубий,
Уӕдта истур сау дори сӕрбӕл
Хъӕбӕр зӕрди бунтӕй никкӕуиуонцӕ,
Рахезиуонцӕ, йеци истур сау дорӕй
Фӕйнӕ комидзаги никкӕнниуонцӕ
Сӕ фур тухстӕй, уотемӕй рацӕуиуонцӕ.
Йеу бонӕ рацудӕнцӕ ӕма искувтонцӕ:
- Цӕй, ӕдта, Хуцау, аци истур сау дорбӕл
Мах берӕ цӕстисуг никкалдтан,
Ӕма аци истур сау дор ӕ медбунати
Цуппар пуццӕрӕн хайи куд рахауа,
Ӕ бунæй ба истур сауӕдонӕ куд равзура,
Ӕгас дзиллитӕн таурӕхъӕн мах номӕй куд байзайа!
Уӕд Хъансаубийӕн хани уосӕ загъта:
- Цо, дӕ йеунӕг кизги ӕрхонӕ ардӕмӕ,
Ӕз ин ӕ мади бунати мадӕ уодзӕнæн!
Хъансаубий дӕр ранӕхстæр æй,
Ӕ сатӕгсау закъӕ дӕр ӕ бунатмӕ ӕрцудӕй.
- Цӕун æз, - загъта,
- Фал ме 'стур уарзон бинойнаги
Ӕз кутемӕй исхӕран кӕндзӕнӕн, ӕз?
Йе ба ин загъта:
- Ку бацӕуай ӕ размӕ,
Уæд æй мадиард бæгънӕг искӕнун кæнӕ,
Дӕ уатий йеу къолӕй иннӕ къолӕмӕ
Ӕртӕ хатти рацӕун кӕнӕ:
Силгоймаг бӕгънӕгæй хъӕбӕр ӕведауцӕй,
Дӕ уарзондзинадӕ си фӕххецӕн уодзæнæй.
Иссудæй æ хæдзарӕмæ.
Дзиллитӕ ибӕл ӕмбурд кодтонцӕ,
Хансаубий ӕрцудӕй, зæгъгæ.
Йеу æхсæвæ кӕми адтӕй, уоми загъта Хъӕнтинæн:
- Дӕхе исбӕгънӕг кӕнӕ ӕма
Йеуӕрдӕмӕ дӕр ӕртӕ хатти рацо,
Иннердæмæ дæр ӕртӕ хатти рацо.
- Нæ, уой мин цӕмæн агкаг кӕнис, мæ сæри хецау,
Уæхæн æнагкагдзинадӕ мин цӕмӕн агкаг кӕнис?
Йе ба йин загъта:
- Берӕ дзорун цӕмӕн гъӕуй,
Æз дин ци зæгъун, уой цæмæннæ кæнис?
Хъӕнтина йибӕл фӕггурусхӕй,
«Æвæтдзæгæе мæ хæран кæнунмæ гъавуй», -
Æма, зӕгъуй, йеу кӕрони ниллӕудтӕй,
Ӕ дарӕстӕ раласта,
Ӕ рӕсугъд дзигкотӕ разӕрдӕмӕ ракалдта,
Фӕстӕмӕ ку раздахтӕй,
Уӕддæр фӕйнӕрдӕмӕ калдта ӕ рӕсугъд дзигкотӕ,
Ӕ бауæрæй фӕззиннун неци бауахта.
Рацо-бацо ӕй фӕккӕнун кодта,
Ӕ бауæрæй фӕууинун кӕнун неци рауахта.
Хъансаубий зӕрдибунтӕй никкудтӕй:
- Ме стур уарзон бинойнаг мин ӕ хуарз ӕгъдауӕй
Ӕ бауæр нæ фӕууинун кодта!
- Уæдта ин загъта:
- Ме 'стур уарзон бинойнаг,
Гъе ауӕхӕн гъудтаг мӕбӕл ӕрцудӕй,
Дӕхудӕг мин унаффӕгӕнӕг фӕууо,
- Йеу цуппар бони ма фӕллӕуӕ,
Уӕдта дин æз дзуапп ратдзӕнӕн.
Хансаубийӕн ӕ къахӕй ӕ къохмӕ
Ӕ дарӕс нӕуӕгӕй рацӕдтӕ кодта,
Ӕрба-йин сӕ хаста,
Ӕ рази йин сӕ ниввардта:
- Гъе, нур ба Таубечей хӕтдзӕ цотӕ,
Ӕма фӕндагираст фӕууотӕ!
Абони уалӕнгӕ дин дӕ зӕрдихудт цӕмӕй ӕрхастон,
Уой мин бахатир кӕнӕ, мӕ сӕри хецау!
- Абони уӕнгӕ мин мӕ зӕрдихудт не 'рхастай,
Ӕвдесдзинадӕ ин бакодта Хъансаубий.
- Аци дзауматӕ дин ӕз уомӕн исцӕттӕ кодтон,
- зæгъгæ йин загъта.
Берӕ дзиллити астӕу, берӕ адӕнти астӕу цӕудзӕнӕ,
Ӕма дӕ зӕронд дарæсти ку рацӕуай,
Уӕд мӕ зӕрдӕн зиндзинадӕ кӕддӕриддӕр адтайдӕ.
Уӕдта ду мæн ке схӕран кодтай,
Йе берӕ адӕнтӕбӕл дӕр фегъусдзӕнӕй,
Ӕма еци адӕнтӕ загътаиуонцӕ:
- Уотӕ'й гъудæй йеци адӕймаги,
Уӕхӕн нондзуд лӕги ӕведауцӕ фӕддардта!
гъе нур ба фӕндагираст фӕууо!
Хъансауби дӕр зӕрдибунтӕй никкудтæй,
Ӕма, хуӕрзӕбонӕ рауо, зæгъгæ, йин загъта.
Хъӕбӕр уарзон лæг ӕма уосæ
Йеци сахат кӕрӕдземӕй рахецӕн æнцӕ
Хъæбæр устур зиндзинади хӕтдзӕ.

Возврат к списку